Günlük yaşamda kullandığımız cümlelerin yapısal bölümleri ve her bölümün ayrı ayrı görevleri vardır. Bu sayfada sizlere cümledeki her bir ögenin görevinden ve bulunma yöntemlerinden bahsedeceğim. İşte, 8. Sınıf Cümlenin Ögeleri Konu Anlatımı:
Cümlenin Ögeleri
Temel Ögeler: Özne ve Yüklem
Yardımcı Ögeler: Nesne (Düz Tümleç), Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı) ve Zarf Tümleci (Zarf Tamlayıcısı)
Ara Sözler: Cümle İçi Unsur ve Cümle Dışı Unsur (Ara Cümle)
Cümlede Vurgu
8. Sınıf Cümlenin Ögeleri Konu Anlatımı
A) Temel Ögeler
1) Yüklem
Cümlenin anlamını tamamlar. Yokluğunda cümle eksik kalır, dolayısıyla üç nokta (…) ile biter.
Örnek:
Yarın arkadaşlarla sinemaya gideceğiz. (Yüklem)
Çözüm: “Gideceğiz” sözcüğü hariç her biri cümleden ayrı ayrı çıkarıldığında anlamda eksilmenin olmadığı görülür ama “gideceğiz” sözcüğü çıkarıldığında cümle eksik olur çünkü yüklemdir. Adından da anlaşılacağı gibi yüklemler cümlenin anlamını kendi üzerinde yükler.
Not: Yüklemler tür olarak isim ya da fiilden oluşur.
Örnekler:
Toplantıya katılmayacağını söyledi. (Fiil yüklemi)
Sen iyi bir arkadaşsın. (Tamlama halinde isim yüklemi)
Aşağıdaki not diğer ögeler için de önemlidir. Bu nedenle dikkat etmekte fayda var.
NOT: Yüklem ya da herhangi bir öge, söz öbeğinden (söz grubundan) oluşabilir. Bu durumda isimlerde sıfat ya da isim tamlaması, fiillerde ise birleşik yapı ya da deyim özelliği aranır.
Örnekler:
Burası binanın yangın merdiveniymiş. (Ad tamlamasından oluşmuş yüklem.)
Onların oturduğu yer geniş bahçeli büyük bir evdi. (Sıfat tamlamasından oluşmuş yüklem.)
Saygısız tavırları yüzünden gözden düştü. (Deyimden oluşmuş yüklem.)
Kimseye haber vermeden evi terk etti. (Birleşik yapılı fiilden oluşmuş yüklem.)
Not: Yüklemi sonda olan cümleler kurallı, başta ya da cümle içinde olanlar ise devrik cümleyi oluşturur.
Örnekler:
Çok uğraştı bahçedeki çiçeklerin bakımı için. (Devrik Cümle) Yetkililerin açıklama yapmasını bekliyoruz. (Kurallı Cümle)
2) Özne
Fiil yüklemli cümlelerde yüklemin bildirdiği işi yapan, isim yüklemli cümlelerde ise yükleme konu olan bir ögedir. Bu ögeyi bulmak için yükleme “kim” ya da “ne?” sorularından birini sorarız.
Örnekler:
Çocuklar buraya bir poşet bıraktı. (Kim bıraktı?)
Birkaç kedi yanımıza kadar geldi. (Gelen ne?)
Programda okunan şiirler adamcağızı oldukça duygulandırmıştı. (Duygulandıran ne?)
Not: Bazı özneler doğrudan cümle içinde verilmeyebilir. Yani gizli halde olabilir. Bu tür özneler "ben, sen, o; biz, siz, onlar" kişi (şahıs) zamirleriyle ifade edilir.
Örnekler:
Ben (Gizli Özne) Etkin bir çalışma ile bitirirsin sanmıştım. (Kim sanmış?)
Biz (Gizli Özne) Turnelere önümüzdeki hafta çıkacağız. (Kim çıkacak?)
Onlar (Gizli Özne) Vereceğim komutla kulaç atmaya başlayacaklar. (Kim başlayacak?)
Not: Bazı fiil yüklemli cümlelerde işi yapan belli olmaz, bu durumda özne yapılan işten etkilenen bir öge olur ancak yine de gerçek özne gibi "kim?” ya da “ne?" sorularından biriyle bulunur. Bu tür öznelere "sözde özne" denir. Bunların bulunduğu cümlelerde fiil yüklemleri “başkası tarafından” sözüyle okunmaya uygundur.
Örnekler:
Kalemim çöpe atılmış. (Atılan ne?) Odanız yarım saate kadar temizlenir. (Temizlenen ne?)
Yukarıda görüldüğü gibi sözde özneler işi yapan değil, yapılan işten etkilenen ögelerdir.
B) Yardımcı Ögeler
1) Nesne (Düz Tümleç)
Fiil yüklemli cümlelerde öznenin yaptığı işten etkilenen bir ögedir. Yükleme “neyi?”, “kimi?” ya da “ne?” sorularından biri sorularak bulunur.
Not: Nesneler "neyi?" ya da "kimi?" sorularından biriyle bulunuyorsa belirtili, "ne?" sorusuyla bulunuyorsa belirtisizdir.
Örnekler:
Görevliler, duvarları küflenmiş apartmanı ilaçladı. (Görevliler neyi ilaçladı?)
Annesinden telefonu istemiş. (O, neyi istemiş?)
Yaramazlık yapan kardeşini uyarmalısın. (Sen kimi uyarmalısın?)
Ağaçtan büyükçe bir greyfurt kopardım. (Ben ne kopardım?)
Not: Durum belirten (uyumak, sevinmek, susmak...) fiillerin yüklem olduğu cümlelerde veya isim yüklemli cümlelerde nesne aranmaz. Nesne sadece "onu" sözcüğüyle okunabilen yani iş belirten fiillerin yüklem olduğu cümlelerde aranır.
Örnekler:
Dosyayı masaya bırakıp gitti. (Durum belirten fiil, yüklem olduğu için nesne aranmaz.)
Kalemimi atan kişi sensin. (İsim yüklemli cümle olduğu için nesne aranmaz.)
Bir cümlede önce yüklem, sonra özne aranır. Daha sonra herhangi bir öge aranarak devam edilir.
2) Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç)
Cümlede yüklemin yerini (yönelme, bulunma ve ayrılma anlamında) belirten ögedir. Bu ögeyi bulmak için yükleme “nerede, nereden, nereye, kimde, kimden kime, neyde, neyden, neye?” sorularından biri sorulur.
Örnekler:
Yaşlı adam marketten peynir ve ekmek aldı.
Küçük çocuk, babasına üzgün bir ifadeyle baktı.
Öykülerinde iletişim sorunlarından bahsediyor.
İnsanlardan hiçbir beklentim yok.
Ahmetler yarın Mersin’den Adana’ya gidecek.
Dikkat: Görüldüğü gibi bir cümlede iki yer tamlayıcısı olabilir.
3) Zarf Tümleci (Zarf Tamlayıcısı)
Cümlede amaç, sebep, koşul, zaman, araç (vasıta), birliktelik, durum ya da miktar anlamı taşıyan ögedir.
a. “Amaç”, “sebep” ya da “koşul” anlamında zarf tümlecini bulmak için yükleme “neden?” , “niçin?”, “niye?”, “ne diye?”, “hangi koşulla?” sorularından uygun olanını,
b. “Zaman” anlamında zarf tümlecini bulmak için yükleme “ne zaman?” sorusunu,
c. “Araç (vasıta)” ya da “birliktelik” anlamındaki zarf tümlecini bulmak için yükleme “ne ile?”, “kim ile?” sorularından uygun olanını,
d. “Durum” anlamındaki zarf tümlecini bulmak için fiil yüklemine “nasıl?” sorusunu,
e. “Miktar” anlamındaki zarf tümlecini bulmak için fiil yüklemine “ne kadar?” sorusunu sorarız.
Örnekler:
Bizim evden sessizce ayrıldı. (Durum anlamı)
Hastalandığı için gelemedi. (Sebep anlamı)
Beni dinlersen anlarsın. (Koşul anlamı)
Eve gelir gelmez telefon çaldı. (Zaman anlamı)
Gün boyu / çok çalıştım. (İlki zaman, ikincisi miktar anlamı)
Gaziantep’e uçakla gideceğim. (Araç, vasıta anlamı)
Takım arkadaşım Cemal’le birçok görevi tamamladım. (Birliktelik anlamı)
Arif Bey, yemekleri hazırlamak için kamp alanına gitti. (Amaç anlamı)
Not: "İleri, geri, aşağı, yukarı, içeri, dışarı, öte, beri" sözcükleri herhangi bir ek almadan doğrudan fiil yükleminin yönünü belirtiyorsa zarf tümleci olur. Ek alması durumunda soruya göre verdiği cevaba bakarız.
Örnekler:
Olduğu yerden ileri zıpladı. (Zarf tümleci)
Olduğu yerden ileriye zıpladı. (Yer tamlayıcısı)
Yoğun sisten dolayı bir metre ileriyi göremiyorduk. (Nesne)
Bize ileri teknoloji gerekir. (Özne)
Ara Sözler
Ara sözlerin iki ayrı oluşumu vardır:
1) Cümle İçi Unsurlar
Kendinden önceki ögenin açıklayıcısı olup başında ve sonunda virgül ( , ) ya da kısa çizgi ( – ) kullanılır. Ayrıca açıklayıcısı olduğu ögeyle bütündür. Yani onunla aynı öge içinde değerlendirilir.
Örnekler:
Öğretmen sınıf başkanını, Ahmet’i, yanına çağırdı. (Ara söz nesnenin açıklayıcısıdır.)
Annem –canımdan çok sevdiğim insan– hastalanmış. (Ara söz öznenin açıklayıcısıdır.)
Yarın toplantı için Ankara’ya –başkente– gidecekmiş. (Ara söz yer tamlayıcısının açıklayıcısıdır.)
2) Cümle Dışı Unsurlar (Ara Cümleler)
Herhangi bir ögenin açıklayıcısı değildir. Bu yüzden herhangi bir öge olarak da değerlendirilmez. Genellikle onay, ret, hitap, ünlem sözcükleri olarak ya da cümle içinde cümle şeklinde karşımıza çıkar. Cümle başında olan ara cümleler tek virgülle ayrılırken cümle içinde olanların başında ve sonunda virgül ya da kısa çizgi kullanılır.
Aşağıda altı çizili sözcük ve sözcük grupları ara cümle olarak örneklendirilmiştir.
Örnekler:
Eyvah, ev yanıyor!
Tamam, dediğin olsun.
Ona çok kızdığımı –ki sen de biliyorsun– anneme söyledim.
Cümlede Vurgu
Cümlede vurguyu aşağıdaki kurallara göre ararız:
1. Fiil yüklemli cümlelerde yüklemden hemen önceki öge vurguludur.
Örnekler:
Size yarın kalemi vereceğim. (Nesne vurgulu.)
Kalemi yarın size vereceğim. (Vurgu yer tamlayıcısı üzerinde.)
Size kalemi yarın vereceğim. (Zarf tümleci vurgulu.)
2. İsim yüklemli cümlelerde ise vurgu yüklem üzerindedir.
Örnekler:
Seni buraya davet eden kişi benim. (Vurgu yüklem üzerindedir.)
Yeni alınan sandalyeler salonda. (Yüklem vurguludur.)
3. “de” bağlacı ya da “mi?” soru edatının bulunduğu cümlelerde yüklemin türü önemli değildir. Vurgu bu bağlaç ya da soru edatından önceki öge üzerindedir.
Örnekler:
Okula yarın malzeme de gönderilecek. (Vurgu “malzeme” öznesi üzerindedir.)
Okula yarın da malzeme gönderilecek. (Zarf T. vurgulu.)
Yarınki malzemeler okula mı gönderilecek? (Yer T. vurgulu.)
Sınıf Cümlenin Ögeleri Konu Anlatımı
