İkilemeler Nedir, İkilemelerin Oluşumları Nasıldır?

İkilemeler nedir, ikilemelerin oluşumları nasıldır, ikilemelerin örnekleri nelerdir? İşte, ikilemeler konu anlatımı:

İkilemeler

Oluşumu, anlamı ve cümledeki kullanımı yönüyle aralarında ilgi olan ve genellikle iki sözcüğün birleşerek kalıplaşmış bir yapı oluşturduğu söz grubudur. Anlatımın daha etkili ve güçlü olmasını sağlar. Bu da yazar ve şairlerin üslubunu olumlu yönde etkileyebilir.

İkileme Örnekleri: güçlü kuvvetli, uçsuz bucaksız, ezik büzük, gide gele, derinden derine, paldır küldür, büyük küçük, süklüm püklüm, gürül gürül, gider gitmez…

A) Oluşumlarına Göre İkilemeler

İkilemeyi oluşturan sözcükler kendi aralarındaki anlam ilişkisine göre farklı gruplara ayrılır. Bunları 12 gruba ayırdım. Grup adlarından ikilemelerin nasıl oluştuğunu anlayabilirsiniz:

1. Sözcük Tekrarıyla Oluşan İkilemeler

akşam akşam, sıcak sıcak, hızlı hızlı, iri iri, yavaş yavaş, akıllı akıllı…

2. Eş Anlamlı Kelimelerle Oluşan İkilemeler

ses seda, akıllı uslu, sağlık sıhhat, bitmez tükenmez…

3. Yakın Anlamlı Kelimelerle Oluşan İkilemeler

bıkmak usanmak, akıl fikir, gürültü patırtı, doğru dürüst, yalan yanlış…

4. Zıt Anlamlı Kelimelerle Oluşan İkilemeler

az çok, er geç, gece gündüz, irili ufaklı, dost düşman, iyi kötü, varı yoğu, düşe kalka…

5. Biri Olumlu Diğeri Olumsuz Kelimelerle Oluşan İkilemeler

gelir gelmez, bakar bakmaz, okur okumaz, bakımlı bakımsız, anlar anlamaz…

6. Biri Anlamlı Diğeri Anlamsız Kelimelerle Oluşan İkilemeler

eğri büğrü, yırtık pırtık, ufak tefek, eski püskü, tek tük, çoluk çocuk…

7. İkisi Anlamsız Kelimelerle Oluşan İkilemeler

mırın kırın, ıvır zıvır, eciş bücüş, abur cubur, abuk sabuk, kem küm…

8. Yansıma Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

şırıl şırıl, horul horul, gümbür gümbür, zır zır, fokur fokur…

9. Çekim Eki Alarak Oluşan İkilemeler

baka baka, elden ele, iyiden iyiye, havadan sudan, iğneden ipliğe…

10. Sayılardan Oluşan İkilemeler

iki üç kilo, kırk elli kişi, sekiz on litre…

11. “m” Ünsüzüyle Oluşan İkilemeler

ev mev, defter mefter, iyi miyi, iş miş, kalem malem…

12. Soru Edatıyla (mı, mi, mu, mü) Oluşan İkilemeler

sağlam mı sağlam, güçlü mü güçlü, iyi mi iyi, zengin mi zengin…

Not: Yukarıda bazı ikilemeler başka kategorilerde de olabilir. Mesela "horul horul" ikilemesi yansıma sözcüklerle oluşan ikilemeler grubunda yazılmış ancak sözcük tekrarıyla oluşan ikilemeler grubunda da örnek olabilir.

B) Dönüştükleri Sözcük Türüne Göre İkilemeler

İkilemeler de diğer sözcükler gibi kazandıkları anlama veya bulundukları göreve göre isim, sıfat ya da zarf olabilir.

1. İsim Görevindeki İkilemeler:

Genellikle isim çekim ekini (iyelik, çoğul, tamlayan, hal, ek fiil ekleri) alarak isimleşir. İsimler gibi bir varlık, olay, durum ya da soyut bir kavrama karşılık gelir.

Örnekler:

Varını yoğunu satmış. (İsim çekim eki alarak isimleşmiş.)

Hocaların hocası (İsim tamlaması kurmuş.)

Ondan bir daha yardım mardım istemem.

2. Sıfat Görevindeki İkilemeler:

İsimlerin önüne gelerek onları niteler.

Örnekler:

Eğri büğrü ağaçlar görenleri şaşırttı.

Zamanında zengin mi zengin bir insandı.

Onun türlü türlü huyu vardı.

3. Zarf Görevindeki İkilemeler:

Zarflar gibi durum, zaman ya da miktar anlamı bildiren ikilemelerdir.

Örnekler:

Bana üzgün üzgün bakıyordu.

Çaydanlıktaki su fokur fokur kaynıyor.

Gece gece iş çıkarma.

C) Kazandıkları Anlama Göre İkilemeler

İkilemeler cümlede kazandığı anlama göre farklı görevlerde bulunabilir. Bunlardan bazıları: betimleme, niteleme, pekiştirme, durum, zaman, miktar, kesinlik ve tahmindir.

1. Betimleme Anlamındaki İkilemeler

Varlık ya da mekânın biçimsel özelliklerini bildiren bu tür ikilemeler genellikle en, boy ya da renk bildirir.

Örnekler:

Sahilde irili ufaklı çakıl taşları vardı. (Biçimsel özellik)

Kara kara gözleriyle etrafa bakıyordu. (Renk)

2. Niteleme Anlamındaki İkilemeler

Sıfatlar gibi isimlerin önüne gelerek onların anlamını etkiler. Yukarıda betimleme için verilen örneklerde ikilemeler aynı zamanda isimleri nitelemiştir.

Örnekler:

Ivır zıvır işlere zaman ayırmamalısın.

Zehir zemberek sözlerle halasını şaşırttı.

3. Pekiştirme Anlamındaki İkilemeler

Anlatımı güçlendirmek için kullanılan ikilemelerdir. Üslubun etkili olmasını sağlar. Genellikle “mi” soru edatıyla oluşur.

Örnekler: çalışkan mı çalışkan, iyi mi iyi, güçlü mü güçlü, hızlı mı hızlı…

4. Durum Anlamındaki İkilemeler

Tıpkı zarflar (belirteç) gibi fiil soylu sözcüklerin nasıl olduğunu bildiren kelime gruplarıdır.

Örnekler:

Toplantıda bağıra bağıra konuşmanın bir anlamı yoktu.

Bahçedeki ağaçları teker teker budadı.

Merdivenlerden yukarı hızlı hızlı çıktı.

İleri geri konuşunca salondakilerin tepkisini aldı.

5. Zaman Anlamındaki İkilemeler

“Ne zaman?” sorusuyla bulunan bu tür ikilemeler olayın zamanını bildirir. Genellikle zarflar içinde yer alır.

Örnekler:

Sesi duyar duymaz dışarı çıktı. (Tezlik)

Babası gelir gelmez kitabı eline aldı. (Tezlik)

Ağacın gölgesinde otura otura sıkıldım. (Süreklilik)

6. Miktar Anlamındaki İkilemeler

Kendinden sonraki fiil soylu sözcüklerin miktarını bildirir. Tıpkı miktar zarfları gibi “Ne kadar?” sorusuyla bulunur.

Örnekler:

Kolundaki şişlik azar azar küçülüyordu.

O sınava hiç mi hiç çalışamamış.

7. Kesinlik Anlamındaki İkilemeler

Bir olayın mutlaka gerçekleşeceğini bildiren ifadelerdir. Bu ifadeleri kullanan kişi öne sürdüğü iddiasında kendine güveniyordur.

Örnekler:

Çalışmalarımız er geç tamamlanacak.

Eninde sonunda benim dediğim olacak.

8. Tahmin (Yaklaşık) Anlamındaki İkilemeler

Bu anlamda kullanılan ikilemeler “yaklaşık olarak” anlamını bildirir.

Örnekler:

Tezgâhtaki ürünlerin hemen hemen hepsi satıldı.

Aşağı yukarı on yıl önce Samsun’daydım.

9. Aşama Anlamındaki İkilemeler:

Aşamalı durum bildiren bu ikilemeler bir durumun basamak basamak daha iyi veya kötüye gittiğini ifade eder.

Örnek:

Hastanın durumu günden güne düzeliyordu.

D) Bulundukları Ögeye Göre İkilemeler

İkilemeler kendi başlarına veya başka sözcüklerle birleşerek herhangi bir öge içinde yer alabilir.

1. Yüklem İçinde Olan İkileme:

Tek başına veya söz grubu halinde yüklem olur. Böylece cümlenin anlamca tamamlanmasını sağlar.

Örnekler:

Yanağı al al, gözleri kara kara.

Yağmur damlaları iri iriydi.

2. Özne İçinde Olan İkileme:

Yükleme sorulan “kim” ya da “ne” sorusuyla bulunur.

Örnekler:

Onun bitmez tükenmez bir enerjisi vardı.

Kırık dökük eşyalar yolun karşısındaki çöpe atıldı.

3. Nesne İçinde Olan İkileme:

Nesne içinde yer alır, öznenin yaptığı işten etkilenir. “neyi, kimi, ne?” sorularından biriyle bulunur.

Örnekler:

Eski püskü kıyafetleri dolaptan alıp çöpe attı.

Mırın kırın eden görevliyi sonunda ikna etti.

4. Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç) İçinde Olan İkileme:

Yer tamlayıcısı içinde yer alan bu tür ikilemeler tek başlarına veya söz grubu halinde nereye, nerede, nereden, kime, kimde, kimden, neye, neyde, neyden sorularından biriyle bulunur.

Örnekler:

Yarım yamalak işlerden bir hayır gelmez.

Saçma sapan düşüncelerden bir an önce kurtul.

5. Zarf Tümleci İçinde Olan İkileme:

Zarf tümleci içinde yer alarak fiil yükleminin durum ya da zamanını bildirir.

Örnekler:

Olan biteni birer birer anlattı.

Bir kafeye gidip baş başa konuştuk.

6. Edatlı Tümleç İçinde Olan İkileme:

“ile” edatıyla bütünleşip birliktelik veya araç anlamı bildirir. “Ne ile, kim ile?” sorularından biriyle bulunur.

Örnekler:

Toplantıya katılan adam, kılık kıyafetiyle dikkatimizi çekti.

Deste deste parayla alışverişe gitmiş.

E) İkilemelerin Genel Özellikleri

1. İkilemeler kalıplaşmış olduğu için sözcüklerin yerleri değiştirilemez.

Örnek:

Allı pullu elbise (doğru kullanım)

Pullu allı elbise (yanlış kullanım)

2. İkilemeler arasında herhangi bir noktalama işareti gelmez.

Örnek:

az, çok (yanlış)

az çok (doğru)

3. Bazı ikilemeler daha sonra kalıplaşarak birleşik yapılı sözcük haline gelmiştir.

Örnek: Onun gelmesiyle bütün plan altüst oldu.

“İkilemeler” konu anlatımını PDF biçiminde indirmek için tıklayınız.