Ortak kök nedir, ortak kökün özellikleri, örnekleri ve diğer köklerden farkı nelerdir? İşte; kısa ve yalın anlatımıyla, bol örnek ve karşılaştırmalarla ortak kök konu anlatımı:
Ortak köke geçmeden önce köklere kısaca bakalım:
Kök Nedir?
Bir sözcüğün üzerindeki bütün ekin çıkarıldığı, anlamlı en küçük halidir.
Kök Örnekleri:
Ağaç, dal, ses, yaz, perde, oku, var, kır, beyaz, al, boya, rüzgâr, bal, seç, git, su, hayal…
Kökler isim, fiil, sesteş ve kökteş (ortak kök) olmak üzere dörde ayrılır. Ortak köke geçmeden önce diğer kökleri örnekleriyle inceleyelim:
İsim Kökü Örnekleri:
Elbise, duvar, çanta, kaşık, tabak, ev, su, perde, elma, tablo…
Fiil Kökü Örnekleri:
Bak, git, seç, oku, gör, koş, yürü, sus, gez, iç, uyu, yap, çiz, çık…
Sesteş Kök Örnekleri:
Boz, al, kır, çay, yaz, ben, yaş, kan, kazan, kar, dal, at…
Peki, o zaman ortak kök nedir? Ortak kök nasıl bulunur ve diğerlerinden ayırt edilir? İşte o soruların cevabı:
Ortak Kök
Bir kelimenin anlamı tamamen değişmeden isim ve fiil olarak kullanılabilmesidir. Başka bir ifadeyle bir kelime bütün eklerinden ayrıldığında yani anlamlı en küçük hale dönüştürüldüğünde isim ve fiil olarak kullanılabilir ve bu iki arasında anlam bakımından benzerlik bulunur. Bunlara aynı zamanda kökteş kelime de denir.
Ortak Kök Örnekleri
Elindeki örneğe benzer bir boya istedim. (isim kökü)
Malzemeleri getirinceye kadar duvarı boya. (fiil kökü)
Bu, aslında kıtalar arası büyük bir göçtü. (isim kökü)
Değerli Hasan kardeşimiz, ne yazık ki aramızdan göçtü. (fiil kökü)
Son dakikasına kadar çekişmeli bir güreşti. (isim kökü)
Rakibinin üstünlüğüne rağmen yılmadan güreşti. (fiil kökü)
Arkadaşlık bağında önemli halkalardan biri de güvendir. (isim kökü)
Tüm yalan ve haksızlıklarına rağmen ona güvendi. (fiil kökü)
Kolundaki şişler onu rahatsız ediyordu. (isim kökü)
Fazla uyumaktan göz altı şişmiş. (fiil kökü)
Diğer Örnekler:
Barış, ağrı, yarış, yama, damla, tat, savaş, sıva, kas…
Dikkat: Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi altı çizili sözcükler arasında anlam ilişkisi kurulabiliyor ve sözcük çiftlerinden biri isim, diğeri fiil türündedir. Bu iki şartı taşıyan kökler, ortak kök (kökteş kök) kabul edilir.
Ortak Kök ile ilgili Sıkça Sorulan Sorular
1. Ortak kök ile sesteş kök arasındaki fark nedir?
Cevap: Ortak kök ilişkisi kurulan sözcüklerden biri isim diğeri fiil olmalı ve aralarında anlamsal bir bağ kurulabilmeli. Sesteş kökte sözcüklerin türü önemli değil, yeter ki anlamsal bir bağ kurulmasın ve farklı anlamlar bildirsin. Örneğin “şiş” kelimesini değerlendirelim.
1. Örnek: Elinde irili ufaklı şiş vardı.
2. Örnek: Yüzü şiştiği için doktora gitti.
3. Örnek: Şişleri mangalın yanına bıraktı.
1 ile 2. örnekte geçen “şiş” kelimelerinden ilki isim, diğeri fiil olmakla birlikte aralarında anlamsal bağ kurulabildiği için ortak kök ilişkisi vardır. 3. örnekte geçen “şiş” kelimesiyle diğerleri arasında anlamsal bir bağ kurulamaz.
2. İsim ve fiil olarak kullanılabilen her sözcük ortak kök müdür?
Cevap: Hayır, bu türden kullanılabilen sözcükler bazen sesteş de olabilir. Örneğin “yaz” sözcüğünü değerlendirelim
1. Örnek: Genellikle kurak bir yazdı. (isim)
2. Örnek: Tahtadakileri dikkatlice yazdı. (fiil)
3. Ortak kökler başka sözcük türünde kullanılabilir mi?
Cevap: Evet, kullanılabilir ancak biri mutlaka fiil ya da fiilimsi olmalı. Diğeri isim veya sıfat olabilir. Örneğin “eski” kelimesini değerlendirelim.
1. Örnek: Eski moda kıyafetleri bir kenara ayırdı. (sıfat)
2. Örnek: Modası eskimiş kıyafetleri bir kenara ayırdı. (fiilimsi)
Görüldüğü gibi taraflardan biri isim, diğeri fiil soylu olmalı ancak cümledeki kullanımına göre fiilimsi ve sıfat gibi türlere dönüşebilir.
