Temel Anlam ile Yan Anlam Nedir?

Bazı yönleriyle birbirine benzeyen temel anlam ile yan anlam, sorularda bazen birbiriyle karıştırılıyor. Ayrıca bir sözcüğün kaç farklı anlamda kullanıldığı ile ilgili çıkan soru tiplerinde yanlışın en önemli sebeplerden biri de temel anlam gibi görünmesine rağmen yan anlamın iyi ayırt edilmeyişidir. Bu nedenle temel anlam ile yan anlam konularını detaylarıyla anlatmak, aralarındaki farkı gözler önüne sermek için bu yazıyı oluşturdum.

Peki, o zaman temel anlam ile yan anlam nedir, örnekleri nelerdir, aralarındaki fark nasıl anlaşılır? İşte, bol örnekleriyle, basit ve yalın anlatımıyla temel anlam ile yan anlam konu anlatımı ve aralarındaki farklar:

Temel Anlam ile Yan Anlam

İçindekiler

• Temel Anlam
• Yan Anlam
• Temel Anlam ile Yan Anlam Arasındaki Fark
• Mecaz ile Yan Anlamın Temel Anlamla İlgisi ve Karşılaştırmalı Örnekler
• Temel, Yan, Gerçek ve Mecaz Anlam ile İlgili Sıkça Sorulan Sorular

Temel Anlam

Bir sözcüğün aklımızda uyandırdığı ilk anlamıdır. Başka bir ifadeyle kelimelerin sözlükteki anlamına temel anlam denir.

Temel Anlam Örnekleri

Ateşin etrafında oturup ısınmaya çalıştık.

Doktor, dişleri kontrol etmek için hastanın ağzını açmasını istedi.

Karşısında tilkiyi gören horoz birden kanatlarını açtı.

Sıraya girmeyen adamın sırtına dokunup onu uyardı.

Başında çiçeklerle süslenmiş güzel bir taç vardı.

Kolunu uzatıp en alttaki elmayı kopardı.

Burnunun ucundaki sivilce çok ayrı yapıyordu.

Yüzündeki izlerden kızamık olduğunu anlamış.

Yan Anlam

Bir sözcüğün temel anlamından tamamen uzaklaşmadan kazandığı yeni anlamlardır.

Yan Anlam Örnekleri

Ateşlenen çocuğu hemen hastaneye götürdü.

Eti marine etmek için iki diş sarımsak kullandı.

Buradan uçağın kanatlarını net olarak görebiliyorduk.

Bıçağın sırtında irili ufaklı pas vardı.

Köy yoluna dönerken çeşmenin başında mola verdi.

Kazağın kollarında sökükler vardı.

Ayakkabının burnuyla topa yavaşça vurdu.

Duvarın yüzündeki sıva çatlakları damar şeklindeydi.

Not: Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi yan anlam ile temel anlam arasında anlamsal bir ilgi var. Hatta bu ilgi benzetme düzeyindedir. Genellikle organ adları (baş, göz, yüz, burun, ağız, boğaz, sırt, bacak, ayak…) cansız varlıklara yüklenmiştir ancak organ adlarının dışında bazı sözcüklere de (ateş, yanmak, okumak, doğmak, ayırmak, düğme…) rastlanabilir.

Temel Anlam ile Yan Anlam Arasındaki Fark Nelerdir?

• Temel anlam, bir sözcüğün akla geldiği ilk anlamıdır. Yan anlam ise sözcüğün temel anlamdan tamamen uzaklaşmadan kazandığı yeni anlamdır.
• Yan anlamda kullanılan bir sözcük benzetme ilgisi kurarak yeni anlam kazanır.

Temel Anlam ile Yan Anlam Örnekleri

Sobaya attığı kütük hemen yandı. (Temel Anlam)

Güneşin altında çalışmaktan kollarım yandı. (Yan Anlam)

İki gündür boğaz ağrısı çekiyorum. (Temel Anlam)

Şişenin boğazından tutup içindeki yağı tabağa boşalttı. (Yan Anlam)

Kitabı okuduktan sonra iade edecekmiş. (Temel Anlam)

Üniversiteyi Samsun’da okudum. (Yan Anlam)

Kardeşinin doğumuyla dünyalar onun oldu. (Temel Anlam)

Yarın güneşin doğumuyla yola çıkacağız. (Yan Anlam)

Çürüyen elmaları diğerlerinden ayırdım. (Temel Anlam)

Bu takım elbiseyi düğün için ayırdım. (Yan Anlam)

Ayağına kadar gelen dalganın bıraktığı köpükleri izledi. (Temel Anlam)

Masanın ayağını boyadıktan sonra sandalyelere bakacağım. (Yan Anlam)

Çocuğun gözlerine bakıp ağlamaya başladı. (Temel Anlam)

Evrakları masanın gözüne bıraktım. (Yan Anlam)

Dar gelen gömleğin üstteki düğmesi düştü. (Temel Anlam)

Ayarları yapmak için kumandanın düğmesine bastı. (Yan Anlam)

Ağzını açınca ön dişinin çürük olduğu görüldü. (Temel Anlam)

Köprünün ağzında trafik kazası vardı. (Yan Anlam)

Not: Mecaz anlam, temel anlamdan tamamen uzaklaşırken yan anlamın temel anlamla bağlantısı vardır. Aşağıdaki örneklerde aralarındaki farkı ve bağlantıyı görebilirsiniz:

1. Örnek

İnce kalemleri çizimler için kullanıyorum. (Temel Anlam)

İnce kumları bu alana dökecekler. (Yan Anlam)

Oldukça ince düşünceli biri olarak tanınıyor. (Mecaz Anlam)

2. Örnek

Halının ucundaki saçakları kesip halıyı yıkadı. (Temel Anlam)

Hiç beklemeden arkadaşının konuşmasını kesti. (Yan Anlam)

Onunla olan arkadaşlığını kesmelisin. (Mecaz Anlam)

Sıkça Sorulan Sorular

Temel, yan, gerçek ve mecaz anlam hakkında sıkça sorulan soruları bu bölümde maddeler halinde sıraladım. Genellikle bu dört başlığın aralarındaki bağlantı ve farkını kapsayan o açıklamalar:

1. Yan anlam, temel anlam sayılır mı?

Aralarında anlamsal bağ olsa da yan anlam, temel anlam sayılmaz.

2. Yan anlamın mecaz anlamdan farkı nedir?

Yan anlam, temel anlamdan tamamen uzaklaşmaz. Mecaz anlam ise temel anlamdan tamamen uzaklaşarak yeni ve soyut bir anlam kazanır.

3. Yan anlam, gerçek anlamlı mıdır?

Evet, yan anlamdaki her sözcük aynı zamanda gerçek anlamlıdır.

4. Temel anlam ile gerçek anlam aynı mı?

Temel anlamda kullanılan her sözcük gerçek anlam sayılır ancak gerçek anlamlı her sözcük temel olmayabilir.

5. Gerçek anlamın temel ve yan anlamla bağlantısı nedir?

Gerçek anlam üst konudur ve temel ile yan anlamı kapsar.

Temel anlam ile yan anlam konu anlatımını PDF biçiminde indirmek için tıklayınız.