Paragrafların metinlere, cümlelerin paragraflara, sözcüklerin de cümlelere olan etkisi yadsınamaz. Bu nedenle kendimizi ifade ederken veya bir konuda yazı yazarken sözcüklerin gücünü ve anlam derinliğini bilmiyorsak daha en başından iletişimimiz etkili olamaz. İşte, bu bilinçten yola çıkarak sözcüklerin anlamı ve cümlede kazandığı yeni anlamları anlatmak istedim. Bu yazı sadece sınavlara hazırlık için değil, günlük yaşamda kelimeleri amacına uygun kullanmak dolayısıyla anlatımın etkisini artırmak için hazırladım.
Aşağıda sözcükte anlam konu anlatımını tüm ayrıntılarıyla anlattım. Bu yazı sadece açıklamalardan ibaret değil; püf noktaları, örnekler ve önemli notlar da içeriyor.
İşte, TYT sözcükte anlam konu anlatımı, bol örnekler ve önemli notlar:
İçindekiler
- Gerçek (Temel) Anlam
- Yan Anlam
- Mecaz Anlam
- Çok Anlamlılık
- Terim Anlam
- Eş Anlam
- Yakın Anlam
- Zıt (Karşıt) Anlam
- Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler
- Duyular Arası Aktarma
- Ad Aktarması (Mecazı Mürsel)
- Somut ve Soyut Anlam
- Nicel ve Nitel Anlam
- Dolaylama
- Güzel Adlandırma
- Kişileştirme (Teşhis)
- Konuşturma (İntak)
- Benzetme (Teşbih)
- Abartma (Mübalağa)
- Tariz (Dokundurma)
- Kinaye
- Somutlama
- Yansıma Sözcükler
- İkilemeler
- Genel ve Özel Anlam
- Deyimler
Sözcükte Anlam
1. Gerçek (Temel) Anlam
Bir sözcüğün aklımıza gelen ilk anlamda kullanılmasıdır. Başka bir ifadeyle sözlük anlamıdır. Gerçek anlamdaki sözcükler temel ve asıl anlamda kullanılmış olur. Örneğin “atmak” sözcüğü denilince aklımıza bir cismi ileriye doğru fırlatmak gelir. “Elindeki oyuncağı dışarı attı.” cümlesindeki “atmak” kelimesi de bu anlamda kullanıldığı için gerçek (temel) anlamlıdır.
Gerçek (Temel) Anlamlı Kelime Örnekleri
Hava soğuyunca üzerinde bir yelek aldı.
Yeni gelen kitaplar, boş dolaplara yerleştirildi.
Bu geniş bahçede yarın kır düğünü yapılacakmış.
Ağacın ince dallarına zarar vermeden meyveleri topladı.
Bir fırsatını bulan gençler hemen voleybol oynadı.
Fırında unutulan ekmeklerin hepsi yandı.
2. Yan Anlam
Bir sözcüğün gerçek anlamından uzaklaşmadan kazandığı yeni anlamıdır. Genellikle organların cansız varlıklara aktarılması yoluyla oluşturulur. Örneğin “burun” sözcüğü “Burnunun ucuna sinek kondu.” cümlesinde temel anlamda, “Ayakkabının burnu zamanla buruşmuş.” cümlesinde ise yan anlamda kullanılmıştır.
Temel ve Yan Anlamlı Kelime Örnekleri
Tıraş köpüğünü alıp yüzüne sürdü. (Temel Anlam)
Duvarın yüzünde irili ufaklı çatlaklar vardı. (Yan Anlam)
Başındaki tacı çıkarıp saçını düzeltti. (Temel Anlam)
Kuyruğun başında durup hangi yemeğin olduğuna baktı. (Yan Anlam)
Karşısında köpeği gören horoz birden kanatlarını açtı. (Temel Anlam)
Uçağın kanatları bakıma alınacakmış. (Yan Anlam)
Kolunu uzatıp raftaki bardağı gösterdi. (Temel Anlam)
Gömleğin kollarını gereğinden fazla daraltmışsın. (Yan Anlam)
Ağzındaki yara için doktora gitti. (Temel Anlam)
Köprünün ağzında durup derenin ışıltısını izledi. (Yan Anlam)
Temel anlam ile yan anlam hakkında detaylı bilgi ve aralarındaki farkı anlatan yazı için tıklayınız.
3. Mecaz Anlam
Bir sözcüğün gerçek anlamdan uzaklaşarak kazandığı yeni ve soyut anlamdır. Bu anlamda kullanılan sözcükler ilgi, yakıştırma ya da benzetme anlamı bildirir.
Mecaz Anlamlı Kelime Örnekleri
Hiçbir başarı ne ulaşılmayacak kadar uzak ne de sana gelecek kadar kolaydır.
Geçmişten ders almak, geleceğin şekillendirilmesi açısından önemli.
Okuma alışkanlığını onlara kazandırmam en büyük mirasımdır.
Kendisine verilen yardım parası çok çok üç hafta gitmiş.
Not: Temel anlamlar soyut olabilir ancak mecaz anlamlar mutlaka soyut olmalı.
4. Çok Anlamlılık
Sözcüklerin farklı anlamalara gelecek şekilde kullanılmasıdır. Temel anlamdan uzaklaşmış, mecaz anlam yoluyla yeni anlamlar kazanan sözcükler dilimizin zenginliğini de göstermektedir. Kullandığımız pek çok sözcük, geçmişten günümüze kadar farklı anlamlara gelecek şekilde anlam derinliğine sahip olmuştur. Sınavlarda bu konuyla ilgili farklı soru tipleri gelmekte. Bu tür soruları çözmek için kelimenin cümlede kazandığı anlama dikkat etmek, kelimeyi ona göre yorumlamak gerekir.
Örneğin “çocuk” sözcüğünü değerlendirelim.
Çocuksu davranışlardan bir türlü kurtulamadı.
Bu işi çoluk çocuklarla tamamlayamazsınız.
Yukarıdaki ilk cümlede “olgunlaşmamak” anlamında, ikincisinde “deneyimsiz, acemi” anlamında kullanılmıştır.
Çok Anlamlı Kelime Örnekleri
Aşağıda bazı kelimelerin farklı anlamlara gelebilecek örnekleri verilmiştir.
“Eksik”
Eksik çalışmadan dolayı onayı alamamışlar. (Tamamlanmamış)
Grubumuzda birkaç kişi eksik olduğu için oyunumuz haftaya ertelendi. (Bulunmamak, olmamak.)
“Çevirmek”
Arkadaşı gelince yüzünü çevirip onu görmezden geldi. (Yönünü değiştirmek)
Çeviri eserlere ön yargıyla yaklaşmamak gerekir. (Tercüme edilen)
5. Terim Anlam
Bilim, sanat, spor, edebiyat gibi alanlarda kullanılan veya bir dersin konusu olabilecek kavramlardır. Bu kavramlar günlük yaşamın dışında olup belli alanlara aittir. Kişiye göre yorumlanmaz ve belli bir bilgi gerektirir.
Terim Anlam Örnekleri
Deneme, fabl, makale, biyografi, otobiyografi, münazara, fiilde çatı, fiilimsi, akort, penaltı…
Gerçek, mecaz ve terim anlam hakkında detaylı konu anlatımı için tıklayınız.
6. Eş Anlam
Yazılışları farklı olsa da aynı anlamda olan sözcüklerdir. Bunlara anlamdaş sözcük de denir. Bu sözcükler bazı istisnalar dışında birbirlerinin yerine kullanılabilir. Bazı istisnalar dedim çünkü atasözü ve deyim gibi kalıplaşmış yapılarda sözcükler çoğunlukla eş anlamlılarıyla bile değiştirilemez.
Eş Anlamlı Kelime Örnekleri
Yüzyıl-asır, medeni-uygar, hediye-armağan, cömert-bonkör, gaye-amaç, kelime-sözcük, tekrar-yeniden, tümce-cümle, misal-örnek, affetmek-bağışlamak, mektep-okul, yemek-aş, misafir-konuk, icat-buluş, kas-adale, imkân-olanak, vasıta-araç, sual-soru…
7. Yakın Anlam
Benzer anlamı çağrıştıran sözcüklerdir. Yakın anlamlı sözcükler arasında anlamsal bir bağ bulunur.
Yakın Anlam Örnekleri
Karanlık-gece, beklemek-durmak, tutmak-yakalamak, dövüşmek-savaşmak, yalan-yanlış, doğru-dürüst, kılık-kıyafet, basmak-çiğnemek, eş-dost…
8. Zıt (Karşıt) Anlam
Anlamca birbirine karşıt olan kelimelerdir.
Zıt Anlam Örnekleri
Soğuk-sıcak, iç-dış, uzak-yakın, ince-kalın, gelecek-geçmiş, gelir-gider, üretim-tüketim, genç-yaşlı, aç-tok, kolay-zor, kalın-ince, ağır-hafif, taze-bayat…
9. Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler
Yazılışları aynı, anlamları farklı olan sözcüklerdir.
Eş Sesli Sözcük Örnekleri
Yaz, bin, yüz, dolu, var, yaş, kar, saç, boz, al, kara, iç, kır, sal, at, çay, kazan, yat, dal, soluk, yan, ben, kan, diz, ocak…
10. Duyular Arası Aktarma
Bir duyuya ait kavramın başka duyu için kullanılmasıdır. Örneğin dokunma duyusuna ait olan “sert” sözcüğü “Sert konuştu.” cümlesinde duyma duyusuna aktarılmıştır.
Duyular Arası Aktarma Örnekleri:
Sokağın başından gelen acı çığlık, herkesi korkuttu. (tatmadan duymaya aktarma)
Toplantıdaki soğuk hareketleriyle dikkatleri üzerine çekti. (dokunmadan görmeye aktarma)
Yumuşak bir ses tonuyla dinleyenleri büyüledi. (dokunmadan duymaya aktarma)
Kuru öksürük nedeniyle hastaneye gitmiş. (dokunmadan işitmeye aktarma)
11. Ad Aktarması (Mecazı Mürsel)
Bir ismin benzetme amacı gütmeden başka bir isim yerine kullanılmasıdır. Yani ifade edilen bir isimle başka isimler akla gelir.
Ad Aktarması Örnekleri:
Aşağıda altı çizili sözcükler, cümle sonunda parantezle verilen anlamda kullanılmıştır.
Tabağını bitirmeden odaya geçmemelisin. (yemek)
Sobayı yakıp yemeği hazırladı. (odun, kömür…)
Usta kalemle edebiyat üzerine sohbet ettik. (yazar, şair)
Sağdaki masa sizinle ilgilenecek. (görevli, yetkili)
Yangın haberi üzerine mahalle telaşlandı. (mahalle sakinleri)
Okuldan izin alıp yarışmalara katılacakmış. (idare)
12. Somut ve Soyut Anlam
Herhangi bir duyu organıyla (görme, koklama, işitme, tatma, dokunma) algılanan anlamlar somut, algılanamayanlar da soyuttur.
Somut Anlam Örnekleri
Ev, araba, kalem, defter, silgi, ateş, rüzgâr, insan, korkuluk…
Soyut Anlam Örnekleri
İnsanlık, korku, hayal, umut, sevinç, dert, keder…
13. Nicel ve Nitel Anlam
Ölçülebilen anlamlar nicel, ölçülemeyen anlamlar da niteldir. Aşağıda bazı sözcüklerin kullanılan tamlamaya göre nicel ya da nitel anlama dönüşebileceğini örnekledim.
Nitel Anlam Örnekleri
Derin üzüntü, ağır sözler, soğuk karşılama, geniş açıdan bakmak…
Nicel Anlam Örnekleri
Derin kuyu, ağır masa, soğuk oda, geniş bahçe…
14. Dolaylama
Bir sözcükle anlatılabilecek ismin birden fazla sözcükle ifade edilmesidir. Dolaylama; benzetme, şan, şöhret, unvan gibi anlamlar bildirir.
Dolaylama Örnekleri
Ulu Önder (Atatürk), Ana Vatan (Türkiye), ormanlar kralı (aslan), file bekçisi (kaleci), kara elmas (kömür), derya kuzusu (balık), bacasız sanayi (turizm), Ege’nin incisi (İzmir)…
15. Güzel Adlandırma
İnsanda istenmeyen duygu hissettiren varlık ya da kavramların başka sözcüklerle kullanılmasıdır.
Güzel Adlandırma Örnekleri
Verem (ince hastalık), Azrail (ölüm meleği), sağır (işitme engelli), kör (görme engelli), sakat (bedensel engelli), ölüm (son yolculuk)…
16. Kişileştirme (Teşhis)
İnsan dışındaki varlıkların insan özelliği edinmesidir. Bu varlıklar hayvan, bitki ya da cansız bir varlık olabilir.
Kişileştirme Örnekleri
Bulutların ağlaması, güneşin el sallaması, ağaçların eşlik etmesi, kuşların neşesi, dağların yorgunluğu, kedinin gülüşü…
Not: Kişileştirmeler aynı zamanda bir söz sanatıdır. Metinlerin yoğun, duygu yüklü ve süslü olmasını sağlar.
17. Konuşturma (İntak)
İnsan dışındaki varlıkların konuşturulmasıdır. Söz sanatlarından biri sayılır ve çoğunlukla hayvanlar konuşturulur. Özellikle fabl türündeki metinlerde görülür.
Konuşturma Örnekleri
Yuvadan çıkan yavru kurtlar “Dışarısı ne kadar parlak.” dedi. (Yavru kurtlar konuşturulmuş.)
Beni bırak da yoluma devam edeyim, diyen ceylan kaplandan kaçmanın fırsatını arıyordu. (Ceylan konuşturulmuş.)
Karşısında tilkiyi gören horoz alaylı bir ifadeyle: “Buyurun, kimi aramıştınız?” dedi. (Horoz konuşturulmuş.)
18. Benzetme (Teşbih)
İki varlık, kavram, olay ya da durumdan güçsüz olanın güçlü olandan benzeyen yönler almasıdır. Eksiksiz bir benzetmede dört unsur bulunur. Bunlar: benzeyen, benzetilen, benzetme yönü ve benzetme edatıdır.
Dört Ögeli Benzetme Örnekleri:
Annemin açtığı hamur, çarşaf misali masaya serildi.
Benzeyen: hamur
Benzetilen: çarşaf
Benzetme Edatı: misal
Benzetme Yönü: serilmesi
Sonunda istedikleri kutu gibi evi buldular.
Benzeyen: ev
Benzetilen: kutu
Benzetme Edatı: gibi
Benzetme Yönü: kullanışlı ve yeterlilik
Karşıki kaldırımda duran kedi yürüyüşüyle tıpkı kaplandı.
Benzeyen: kedi
Benzetilen: kaplan
Benzetme Edatı: tıpkı
Benzetme Yönü: yürüyüşü
Zavallı adam, hastalıktan mum gibi eridi.
Benzeyen: adam
Benzetilen: mum
Benzetme Edatı: zayıflaması, çökmesi
Benzetme Yönü: gibi
Not: Bazı benzetmeler dörtten az ögeden oluşabilir.
Örnek: Zavallı adam, hastalıktan eridi.
Bu cümlede benzeyen (adam) ve benzetme yönü (zayıflama, çökme) verilmiş ancak benzetilen (mum) ve benzetme edatı (gibi, adeta, misal…) kullanılmamış.
19. Abartma (Mübalağa)
Bir olay, varlık ya da durumun olduğundan daha fazla veya az gösterilmesidir. Söz sanatlarından biri olan abartmalarda anlatımın etkisini artırmak amaçlanır.
Abartma Örnekleri
Çarşı bugün öyle kalabalıktı ki iğne atsan yere düşmezdi.
İstediği oyuncağı alamayan çocuk kıyameti kopardı.
Yaşadıklarımı yazsam binlerce sayfa kitap çıkar.
20. Tariz (Dokundurma)
Bir konuşmada geçen sözün tam tersini çağrıştıracak şekilde kullanılmasıdır. İğneleyici ve eleştirel ifadelerde görülür. Sohbet, deneme, fıkra ve eleştiri gibi düşünce yazılarında kullanılır.
Tariz Örnekleri
İşçiliği gerçekten çok iyi, ortada hiçbir şey göremezsiniz. (işçiliği kötü)
O kadar düşünceli biri ki aylar geçtikten sonra beni aradı. (düşüncesiz)
Ne kadar düzenliyse aradığı eşyayı akşama kadar bulamaz. (düzensiz)
Sınıfın en sessiz (!) öğrencisiymiş. (konuşkan)
Ne kadar şirin olduğu suratından belli. (şirin değil)
21. Kinaye
Bir sözcüğün benzetme amacı olmadan gerçek ya da mecaz anlama gelecek şekilde kullanılmasıdır. Ancak kinayenin kullanım amacı mecaz anlamı vermektir. Özellikle atasözlerinde kinayeli anlatım görülür.
Kinaye Örnekleri
Yuvarlanan taş yosun tutmaz.
Ateş düştüğü yeri yakar.
Ateş olmayan yerden duman çıkmaz.
Mum dibine ışık vermez.
Onun da ayağını kaydırdılar.
Dost bildiklerim arkamdan taş attı.
Ayağını yorganına göre uzat.
Atılan ok geri dönmez.
Kinayeli Anlatımın Olmadığı Atasözleri
Bugünün işini yarına bırakma. (gerçek anlam)
Dost ile ye, iç, alışveriş etme. (gerçek anlam)
El, elin eşeğini türkü çağırarak arar. (mecaz anlam)
22. Somutlama
Soyut anlamdaki bir sözcüğün benzetme ilgisi kurularak somut anlama geçmesidir. Bu tür kullanımlarda sözcüğün cümlede kazandığı anlam önemlidir.
Somutlama Örnekleri:
Her geçen zaman yaprak yaprak dökülüyor. (Soyut olan “zaman” kavramı yaprak gibi somutlaştırılmış.)
Sevgimi de kattığım için yemeklerim lezzetli. (“Sevgi” tıpkı baharat gibi somutlaştırılmış.)
Yine umutlarım alev alev yandı. (Umutlar odun veya kömür gibi somutlaştırılmış.)
Onun gizli işleri içime kurt düşürdü. (şüphe)
23. Yansıma Sözcükler
Doğadaki seslerin taklit yoluyla söylenmesidir. Aşağıda türemiş ya da kök halinde yansıma sözcükler verilmiştir.
Yansıma Sözcük Örnekleri
Şırıltı, fokur fokur, gürültü, hav, pat, küt, miyav, cızırtı, horultu…
Uyarı: Yansıma sözcükler seslerin taklit edilmesi yoluyla oluştuğu için kişnemek, kükremek, ötmek, ışıltı, parıltı... gibi sözcükler yansıma sayılmaz.
24. İkilemeler
İki sözcüğün kalıplaşarak söz grubu oluşturmasıdır. Kalıplaştığı için sözcükler değiştirilemez. İkilemeler farklı yollarla meydana gelir.
Sözcük Tekrarıyla Oluşan İkilemeler: baka baka, hüngür hüngür…
Eş Anlamlı Kelimelerle Oluşan İkilemeler: güçlü kuvvetli, ses seda…
Yakın Anlamlı Kelimelerle Oluşan İkilemeler: yalan yanlış, mal mülk…
Zıt Anlamlı Kelimelerle Oluşan İkilemeler: gece gündüz, er geç…
Biri Anlamlı Diğeri Anlamsız Kelimelerle Oluşan İkilemeler: ufak tefek, eski püskü…
İkisi Anlamsız Kelimelerle Oluşan İkilemeler: abuk sabuk, paldır küldür…
Yansıma Sözcüklerle Oluşan İkilemeler: şırıl şırıl, gürül gürül…
“m” Ünsüzüyle Oluşan İkilemeler: ev mev, kalem malem…
25. Genel ve Özel Anlam
Bir türün tamamını kapsayacak şekilde kullanılan sözcükler genel, yalnızca kendisi için kullanılan sözcükler özel anlamlardır. Aşağıda altı çizili sözcüklerin cümledeki kullanımına göre genel ve özel anlam örnekleri verilmiştir.
Genel Anlam Örnekleri:
Kitap, benim yalnızlığımı gideren en önemli dostumdur.
Hatıraları geleceğe aktarmak için günlük tutmalısın.
Günlük koşuşturma içinde olan insanlar için araba, oldukça önemli bir ihtiyaçtır.
Özel Anlam Örnekleri:
Kitapta önemli bilimsel buluşların tarihsel sürecinden bahsedilmiş.
Odasındaki günlük, gelenlerin dikkatini çektiği için rahatsız olmuştu.
Evin önündeki araba şehir dışından gelen birine ait.
Taktik: Tanımı yapılan sözcükler genel anlamlıdır. ,
Bilgisayar, verileri depolayan ve iletişimi sağlayan elektronik bir cihazdır. (Tanımı yapılan “bilgisayar” sözcüğü genel anlamda kullanılmıştır.)
26. Deyimler
En az iki sözcüğün kalıplaşarak kurduğu bu söz grupları belli bir zaman içinde meydana gelir. Çoğunlukla mecaz anlamlı olup ifadeyi daha etkili hale getirmek için kullanılır.
Deyim Örnekleri
Dil dökmek, eli sıkı, gönül kırmak, içine işlemek, kalbini kırmak, alaşağı etmek, baltayı taşa vurmak, burnu havada olmak, ağırdan almak, can atmak, canından bezmek, defteri kapamak…
Örnek Cümleler:
Anlatımındaki ustalığa rağmen konu seçimindeki özensizlik eserine gölge düşürmüş.
Yere düşen çivi var mı diye bahçeyi kolaçan et.
Gerçekler anlatınca adamın maskesi düştü.
Hakkımda ileri geri konuşunca sinirlerim bozuldu.
TYT sözcükte anlam konu anlatımını indirmek için tıklayınız.
