Ses Olayları Konu Anlatımı

İşte, ses olayları konu anlatımı:

Ses Olayları Konu Anlatımı

A) Ünlülerle İlgili Ses Olayları

1) Ünlü Düşmesi

1) Ünsüzle biten iki heceli bazı sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldığında orta hecedeki ünlü düşer.

Örnekler

Şehri (şehir-i)

Oğlu (oğul-u)

Ayrıntı (ayır-ıntı)

Oyna (oyun-a)

Hükmü (hüküm-ü)

Nesli (nesil-i)

Benzi (beniz-i)

Karnı (karın-ı)

Zihnim (zihin-im)

Beyni (beyin-i)

Uyku (uyu-ku)

Çağrıl (çağır-ıl)

Bağrı (bağır-ı)

Keyfim (keyif-im)

Sararmak (sarı-ar-mak)

Omzu (omuz-u)

Aklı (akıl-ı)

Yumurtlamak (yumurta-la-mak)

Alnı (alın-ı)

İlerlemek (ileri-le-mek)

Aslı (asıl-ı)

Fikri (fikir-i)

Savruk (savur-uk)

Nehri (nehir-i)

Devrilmek (devir-il-mek)

Dikkat: Yukarıdaki örneklerde gördüğünüz gibi ünlü düşmesine neden olan ekler yapım ya da çekim eki olabiliyor.

2) Sözcüklerin birleşimi sırasında içteki bir ünlü düşer.

Örnekler:

Kaybolmak (kayıp + olmak)

Kaynana (kayın + ana)

Seyretmek (seyir + etmek)

Cumartesi (cuma + ertesi)

Nasıl (ne + asıl)

Pazartesi (pazar + ertesi) (Ünlü ve ünsüz harf düşmüş.)

Hapsolmak (hapis + olmak)

Kahrolmak (kahır + olmak)

Kahvaltı (kahve + altı)

Kaydolmak (kayıt + olmak)

Niçin (ne + için)

Pastane (pasta + hane) (Ünlü ve ünsüz harf düşmüş.)

Emret (emir + etmek)

Lütfetmek (lütuf + etmek)

Sütlaç (sütlü + aş)

2) Ünlü Türemesi

1. Küçültme Ekinden Önce Oluşan Türeme

Bu bölümdeki ünlü türemesi, genellikle tek heceli sözcüklerin “-cık / -cik” küçültme ekini aldıktan sonra orta hecede yeni bir ünlünün gelmesiyle ortaya çıkar.

Örnekler:

Biricik (bir – i – cik)

Azıcık (az – ı – cık)

Gencecik (genç – e – cik)

Daracık (dar – a – cık)

2. Pekiştirme Sözcüklerde Görülen Türeme

Önce pekiştirme sözcüklerini bilmekte fayda var. “m, p, r, s” ünsüzlerinden biriyle oluşan ve anlatımı kuvvetlendiren pekiştirme sözcükleri sözcüğün başına ilk hecesinin eklenmesiyle oluşur. Oluşumu kısaca şu şekildedir: sözcüğün ilk hecesi + sözcüğün kendisi.

Örnekler: Masmavi, pespembe, mosmor, apaçık, sapsarı, yemyeşil…

İşte, bu “m, p, r, s” ünsüzlerinden hemen sonra kök ya da ekin içinde olmayan bir ünlü bulunur. Bunlar da türeme yoluyla oluşan ünlülerdir. Aşağıda altı çizili ünlüler de bu yolla oluşmuştur.

Örnekler: çepeçevre, sapasağlam, yapayalnız, güpegündüz, gepegenç…

Not: Bu ses olayı bazen yabancı dillerden Türkçeye geçen kimi kelimelerde de görülebilir.

Örnekler: emir (emr), ilim (ilm), zehir (zehr), şekil (şekl)…

Dikkat: Yukarıdaki örneklerde geçen kelimeler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında türeyen ünlünün düştüğünü göreceksiniz.

Örnek: Onun emri (onun emiri)

3) Ünlü Daralması

Sonunda “a” ya da “e” geniş ünlülerinden biri bulunan sözcükler genellikle “-yor” şimdiki zaman ekini aldığında bu geniş ünlüler “ı, i, u, ü” dar ünlülerine dönüşür.

Örnekler:

Bekliyor (bekle-yor)

Kolluyor (kolla-yor)

Suluyor (sula-yor)

Söylüyor (söyle-yor)

Süslüyor (süsle-yor)

Anlıyor (anla-yor)

Anlamıyor (anlama-yor)

Bakmıyor (bakma-yor)

Koşmuyor (koşma-yor)

Üzülmüyor (üzülme-yor)

Taktik 1: Yukarıdaki örneklerde gördüğünüz gibi “a, e” ünlüsü genellikle olumsuzluk eki (-ma/-me) ya da isimden isim yapan yapım eki (-la/-le) içinde bulunur.

Taktik 2: Şimdiki zaman “-yor” ekini çıkardığımızda hemen önceki ünlünün aslında “a” ya da “e” ünlüsü olduğunu görürüz.

Örnekler:

1) “koşmuyor” sözcüğünde “-yor” ekini çıkardığımızda önceki “u” ünlüsüne de ihtiyaç kalmıyor çünkü birine “koşmu” diye bir ifadede bulunamayız, bu nedenle daralma olamaz. “

2) “bakmıyor” sözcüğünde “-yor” ekini çıkardığımızda önceki ünlünün “a” iken “u” ünlüsüne dönüştüğünü görürüz. Bu da ünlü daralmasıdır. (bakma-yor : bakmıyor)

Dikkat: Yukarıdaki kuralın dışında “diye, diyen, yiyecek ve niye” sözcüklerinde de ünlü daralması vardır.

Açıklama: Diye (de-y-e), yiyen (de-y-en), yiyecek (ye-y-ecek), niye (ne-y-e)

Dikkat: “Bana” ve “sana” sözcüklerinde ünlü değişimi vardır.

Uyarı: Yukarıdaki kuralın dışında yazılan ünlü daralması genellikle yazım yanlışı olur.

Örnekler:

Gelmiyecek (Doğrusu: gelmeyecek)

Yapmıyacak (Doğrusu: yapmayacak)

Koşucak (Doğrusu: koşacak)

B) Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları

1) Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme)

Diğer adı ünsüz sertleşmesi olan ünsüz benzeşmesi, “c, d, g” yumuşak ünsüzlerinin “ç, t, k” sert ünsüzlerine dönüşmesi olayıdır. Bu kurala göre sözcüklerin sonu f, s, t, k, ç, ş, h, p ünsüzlerinden biriyle bitmeli, sonrasında gelen ekin ilk harfi “c, d, g” yumuşak ünsüzlerinden biriyle başlamalı. İşte, bu yumuşak ünsüzler yerini “ç, t, k” sert ünsüzlerine bırakır. Bunu aşağıdaki tabloda görebilirsiniz.

Örnekler:

Yaşça (yaş – ca)

Gittik (git-di-k)

Ağaçtan (ağaç-dan)

Meslektaş (meslek-daş)

Toprakta (toprak-da)

Sütçü (süt-cü)

Bıkkın (bık-gın)

Etçil (et-cil)

Susturma (sus-dur-ma)

Koşmaktan (koş-mak-da)

Küskün (küs-gün)

Askı (as-gı)

Türkçe (Türk-ce)

Saatçi (saat-ci)

Balıktan (balık-dan

Otçul (ot-cul)

Baktım (bak-dım)

Sanatçı (sanat-cı)

Ateşten (ateş-den)

Çocukça (çocuk-ca)

Bitkin (bit-gin)

Pişti (piş-di)

Koştular (koş-du-lar)

Ahşaptan (ahşap-dan)

Taktik: Ünsüz benzeşmesini kolaylıkla bulmak için sözcükleri ek ve köklerine ayırmamız, gelen ekteki değişimi takip etmemiz gerekir. Örneğin “baktıktan” sözcüğünü değerlendirelim. Bu sözcüğü ek ve köklerine “bak-tı-k-tan” olarak ayırırız. Kökün hemen yanındaki “görülen geçmiş zaman” ekidir ve aslı “-di” ekidir ancak bunun “-ti” şekline dönüştüğünü yani sertleşmeye uğradığını söyleriz. Ayrıca son ek olan ayrılma hâl eki aslında “-dan/-den” ekidir, bunun da sertleşme uğradığını söyleriz. İşte, bu iki yerde ünsüz sertleşmesi (benzeşmesi) vardır.

Not: Rakamla yazılmış sayıların aldığı ekler de ünsüz benzeşmesi kuralına uymalıdır.

Örnekler: 23′te, 70′ten, 2015′te…

Önemli Notlar

1. Ünsüz benzeşmesine uyulmaması yazım yanlışına sebep olur.

2. Bazı sözcüklerde ünsüz benzeşmesi için gereken şartlar olmasına rağmen bu ses olayı görülmemiştir: Çocukcağız…

2) Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)

Sonu “p, ç, t, k” sert ünsüzlerden biriyle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek deldiğinde bu sert ünsüzlerinin “b, c, d, ğ” yumuşak ünsüzlerine dönüşmesi olayıdır.

Kural: Sonu “p, ç, t, k” sert ünsüzlerinden biriyle biten bir sözcük, ünlüyle başlayan bir ek aldığında bu sert ünsüzlerinin yerini “b, c, d, ğ” yumuşak ünsüzlerine dönüşmesi olayıdır. Örneğin “kitap” sözcüğü “p” sert ünsüzü ile bitmiş. Bu sözcük ünlüyle başlayan bir ek, mesela belirtme hâl eki aldığında sözcüğün son hâli “kitabı” olur. Dikkat ettiğiniz gibi “p” yerine “b” ünsüzü gelmiştir.

Örnekler:

Öğüdü (öğüt-ü)

Geldiğimi (geldik-imi)

Balığa (balık-a)

Kiremidi (kiremit-i)

Soğuğa (soğuk-a)

Ümidimiz (ümit-imiz)

Kayboldu (kayıp + oldu)

Yazlığa (yazlık-a)

Hesabı (hesap-ı)

Dengi (Denk-i)

Yamaca (yamaç-a)

Anlattığı (anlattık-ı)

Dolaba (dolap – a)

Kitabı (kitap-ı)

Kaydoldu (kayıp + oldu)

Kalbim (kalp-im)

Rengi (renk-i)

Ağacı (ağaç-ı)

Amacımız (amaç-ımız)

Kepengi (kepenk-i)

Çekici verir misin? (çekiç + i)

Araca (araç-a)

Tadı (tat-ı)

Umudumuz (umut-umuz)

Kâğıdı (kâğıt-ı)

Yurdu (yurt-u)

Mizacı (mizaç-ı)

Toprağı (toprak-ı)

Sokağa (sokak-a)

Çocuğu (çocuk-u)

Sarkacı (sarkaç-ı)

Koştuğum (koştuk-um)

Gasbetmiş (gasp + etmiş)

Önemli Notlar

Bazı tek heceli ve birleşik yapılı sözcüklerde ünsüz yumuşaması olmaz.

Örnekler:

Atı

Üçe

İpi

Kaçı

Akan

Saçın

Atıp

Hukukum

Devletim

Sanata

Suratı

Parka

Özel isimlerde veya bazı birleşik yapılı ya da tek heceli sözcüklerde ünsüz değişimi olayı görülmez.

Örnekler:

Otu

Suçu

Kaçın

Milletimiz

Sepeti

Konutu

Servetim

Kıyafeti

Ahmet‘e

Murat‘a

Yozgat‘ı

Ünsüz değişimi yalnızca belli sözcükte değil, birçoğunda görülür: İsim, sıfat, zarf, fiil, fiilimsi…

Örnekler:

Çoğu (çok-u): Zamir

Kayboldu (kayıp + oldu): Fiil

Söylediğim

Yurdu (yurt-u): İsim

Bir sözcükte birden fazla ses olayı olabilir.

Örnek: Zannettiğim

Bu sözcükte sırasıyla şu ses olayları vardır: ünsüz türemesi, ünsüz benzeşmesi (sertleşme), ünsüz yumuşaması (değişimi)

Kökün içinde ünsüz ünsüz yumuşaması olmaz.

Örnek: “ağaç” sözcüğünde “ğ” ünsüzü kökün içinde olduğu için yumuşama değildir.

3) Ünsüz Türemesi

Bir sözcük ek aldığında veya başka sözcüklerle birleştiğinde kendi içinde yeni bir ünsüz meydana gelir. Bu ünsüzler ek ve kökün dışında olan ve ikizleşme yoluyla meydana gelen ünsüzlerdir.

Örnekler:

zannetmek (zan + etmek)

affetmek (af + etmek)

hissetmek (his + etmek)

hallolmak (hal + olmak)

reddetmek (ret + etmek)

tıbbı (tıp-ı)

şıkkı (şık-ı)

hakka (hak-a)

sırrı (sır-ı)

haddi (had-i)

zannımca (zan-ımca)

Dikkat: Ünsüz türemesinde yan yana yazılmış ikiz ikiz ünsüzlerden ikincisi kök ve ekin dışında yer almalıdır. O yüzden kök veya ekin içinde olan bu ünsüz harfleri türeme saymayız. Örneğin “akıllı” sözcüğünde yan yana yazılmış “l” ünsüzünden ilki kökün, diğeri “-lı” yapım ekinin içinde olduğu için ünsüz türemesi yoktur. O yüzden Kök ya da bir ekin içinde bu ses olayı olayı aranmaz.

Ünsüz Türemesi Olmayanlar

Kök İçinde Aranmaz: Gammaz, cüsse, cadde, şiddet, yassı, madde, şeffaf, ciddi, millet…

Ekin İçinde Aranmaz: Çetrefilli, belgeseller, sessiz, ıssız, akıllı, genellikle…

Not: Yardımcı eylemlerle birleşmiş birleşik yapılı fiillerde bu ses olayı varsa sözcükler bitişik yazılır.

Örnekler: zannetmek, affetmek, reddetmek, hissetmek, terk etmek, sağ ol…

4) Ünsüz Düşmesi

Sonu “k” ünsüzüyle biten bir sözcük “-cık / -cik” küçültme ekini aldığında bu küçültme ekinden önceki “k” ünsüzünün düşmesi olayıdır.

Örnekler: ufacık (ufak-cık), minicik (minik-cik), yumuşacık (yumuşak-cık), sıcacık (sıcak-cık)…

Not: Küçültme (-cık/-cik) ekinin dışında bazı sözcüklerin yapım eki almasıyla da ünsüz düşmesi olayı görülebilir. Örneğin “alçak” sözcüğüne “-l” ve “-mak” yapım ekleri geldiğinde “alçak-l-mak” şeklinde bir sıralama olur ancak kelimenin kökündeki “k” ünsüzü düşer. “Yükselmek (yüksek-l-mek), kaldır (kalk-dır), ufalmak (ufak-l-mak) ya da seyrelmek (seyrek – l – mek)…” gibi örnekleri verebiliriz.

5) Ulama

Yan yana bulunan ve aralarında herhangi bir noktalama işareti bulunmayan iki sözcükten ilkinin ünsüzle bitmesi, sonrakinin ünlüyle başlamasıdır. Bu şartları taşıyan ilk sözcüğün son ünsüzü ikinci sözcüğe aitmiş gibi okunur. Aşağıdaki örneklerde bunu daha net görebilirsiniz:

Örnekler

Çalışmanın aynısı

Koşan adam

Onun atkısı

Ayakkabının altı

Üçer elma

Az önce

İş insanı

Kalem olmadan

Bakımsız arazi

Terk etmek

Gereksiz eşya

Dolabın üstü

Ormanlık alan

Bal arısı

Benim adım

Nar ekşisi

Doktor odası

Not: Ulamayı oluşturan sözcükler arasında herhangi bir noktalama işareti gelirse ulama özelliği kaybolur.

Örnek: Tezgahta muz, armut ve üzüm vardı.

Açıklama: Bu cümledeki virgül “muz” ile “armut” arasındaki ulamayı bozmuş.

Önemli Notlar

1. İsim tamlamasını oluşturan sözcükler arasında görülebilir: kavak ağacı, apartmanın önü, öğretmenin anlatışı, sağlık ocağı, yolun uzunluğu…

2. Sıfat tamlamasını oluşturan sözcükler arasında görülebilir: beyaz araba, anlatan adam, çalışkan öğrenci, geniş arazi, yakın akraba, yıkanan elbise…

3. Birleşik yapılı isimleri oluşturan sözcüklerin arasında görülebilir: yastıkaltı, hanımeli, ilkokul, ayaküstü, kaynana (kayın-ana), alinazik (yemek adı), suçüstü, hanımefendi, bakımevi…

4. Birleşik yapılı fiili oluşturan sözcüklerin arasında görülebilir: terk etmiş, mecbur olmak, dikkat etmelisiniz, rahatsız olmuş, yardım ettim, göç etti…

5. Söz grubu oluşturan fiil ya da fiilimsilerin arasında görülebilir: bakarak okumak, okumadan anlamazsın, çalışıp aldım, giderek azalıyordu…

6. İkilemeyi oluşturan sözcükler arasında görülebilir: bıkmak usanmak, okur okumaz, elden ele, art arda, iyiden iyiye…

7. Deyimleri oluşturan sözcüklerde görülebilir: ağırdan almak, baş etmek, can atmak, fikir almak, ıslah etmek, işi duman olmak, kafadan atmak, kağıt üzerinde kalmak, üzüm üzüm üzülmek, yağcılık etmek…

8. Atasözlerini oluşturan sözcüklerde görülebilir: akıl akıldan üstündür, altın yere düşmekle pul olmaz, atılan ok geri dönmez, bir çöplükte iki horoz ötmez, çocuktan al haberi, dost dostun eyerlenmiş atıdır…

9. Cümleyi oluşturan sözcüklerin tamamında ulama görülebilir: tüm etkinlikler iptal edildi, marketten on ekmek aldım…

Not: Ulama görülen birleşik yapılı sözcükleri hecelerine ayırırken ilk hecenin son ünsüzü ile ikinci hecenin ilk ünlüsü hep birliktedir, bunları farklı hece içine alamayız. Aşağıdaki tabloya dikkatli bakınız:

6) Kaynaştırma Ünsüzleri

Kökün dışında olan ve genellikle iki ünlü arasında kalan y, ş, s, n ünsüzleridir. Örneğin “atkı” sözcüğü ünlüyle başlayan ekleri aldığında altı çizili olan kaynaştırma ünsüzlerini (y, s) almıştır:

Atkıyı getir.

Onun atkısı güzel.

Örnekler

Arabaya

Hepsine

Tümüne

Ali’ye

Okuyalım

Çözeyim

Çantayı

Yedişer

Çalışması

Suyu

Kazaya

Ayakkabısını

Kapısı

Gelmeyen

İkişer

Ünlü ve Ünsüz Harfler Arasında Bulunan Kaynaştırma Harfleri

Bunlar genellikle ek fiil, ile sözcüğü, ya da hal ekiyle karşımıza çıkar.

Örnekler: ondan aldım, bu oyun eğlenceliydi, başarılıymış, koştuysa…

Not: Sonu “y, ş, s, n” ünsüzleriyle biten sözcüklere dikkat edelim. Bu ünsüzler kök ya da ekin içindeyse kaynaştırma ünsüzü olmaz. Aşağıdaki örneklerde altı çizili sözcükleri bu nedenle kaynaştırma saymayız.

Örnekler: uzaya, öğretmene, ormanı, kazana, kuru yemişi, sana, uzmana…

Not: Sonu ünlüyle biten sayılar üleştirme eki (-ar/-er) aldığında bu ekten önce “ş” kaynaştırma ünsüzünü alır ancak “beş, altmış, yetmiş…” gibi sözcükler “ş” ünsüzü ile bittiği bunlar kökün içinde olduğu için kaynaştırma ünsüzü olmaz.

Örnekler:

İkişer (Kaynaştırma ünsüzü)

Altışar (Kaynaştırma ünsüzü)

Yirmişer (Kaynaştırma ünsüzü)

Beşer (Kökün içinde olduğu için kaynaştırma olmaz.)

Altmışar (Kökün içinde olduğu için kaynaştırma olmaz.)

Dikkat: 2. tekil iyelik eki bazen kaynaştırma ünsüzleriyle karıştırılıyor. Mesela “Senin kazağını” tamlamasında altı çizili “n” ünsüzü iki ünlü arasında kalmış ancak iyelik eki olduğu için kaynaştırma ünsüzü olamaz. “Onun kazağını” tamlamasında “n” ünsüzü kaynaştırma ünsüzü olur.

Örnekler:

Onun kalemini (Kaynaştırma ünsüzü)

Senin kalemini (İyelik eki)

Onun anlattığını (Kaynaştırma ünsüzü)

Senin anlattığını (İyelik eki)

Not: -di, -miş, -se ek fiilleri ünlüyle biten bir sözcüğe geldiğinde bu ek fiilden hemen önce kaynaştırma ünsüzü bulunur. Bu ünsüzlerin bir yanında ünlü diğer yanında ünsüz harf olur.

Örnekler: iyiydi, neşeliyse, gittiyse, eğlenceliymiş, kabul ettiyse…

Not: “ile” sözcüğü, ünlüyle biten sözcüklere bitişik yazıldığında bu iki sözcük arasında kaynaştırma ünsüzü bulunur. (sözcük + kaynaştırma ünsüzü + ile sözcüğü)

Örnekler: Buse’yle, arabayla, gemiyle…

Dikkat: Herhangi bir ekin içinde olan “y, ş, s, n” ünsüzleri kaynaştırma sayılmaz. Aşağıdaki örneklerde altı çizili harflerin hangi ekin içinde yer aldığı yanlarında yazılı.

Örnekler:

Onun bakışı (“-ış” isim fiil ekidir.)

Görüşü önemli (Kalıcı isim yapan “-üş” eki isim fiil ekidir.)

Bronzlaşıyor (İsimden fiil yapan -laş / -leş ekinin içindedir.)

Kurultaya (İsim türeten “-tay” ekinin içindedir.)

Elbiseler katlanıyor. (Edilgen çatı haline getiren “-n” eki kaynaştırma ünsüzü olamaz.)

Öpülesi eller (Sıfat fiil yapan “-ası / -esi” eki içindedir.)

Büyük Ünlü Uyumu Kuralı

Buna aynı zamanda kalınlık incelik uyumu deriz. Bir sözcükte bulunan ünlülerin tamamı kalın ya da ince olmalı.

Kalın ünlüler: “a, ı, o, u”

İnce ünlüler: “e, i, ö, ü”

Kalın ve ince ünlülerin aynı sözcük içinde kullanımı büyük ünlü uyumu kuralına aykırıdır.

Büyük Ünlü Uyumuna Uyan Sözcükler: erik, çalışma, okul, elbise, masa, oda, ağaç, cümle, balık, kaldırım, dondurma, koşacak, çanta, baktım, askı, leblebi, lahana, ödev, apartman, nesil, dere, vazo…

Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Sözcükler: lastik, kitap, sandalye, kiraz, ahenk, ihraç, haziran, elma, şefkat, hikâye, sürahi, haber, ikaz…

Not: -yor, -ken, -daş, -leyin, -mtırak, -ki ekleri kalınlık incelik uyumuna göre değişmediği için büyük ünlü uyumunu bozan eklerdir. Örneğin “okuyor” sözcüğünde “-yor” eki kalın ünlü bulundurduğu için büyük ünlü uyumu kuralına uyar ancak “geliyor” sözcüğünde uyum sağlamamıştır.

Örnekler:

Gelirken (uyar)

Bakarken (uymaz)

Arkadaş (uyar)

Meslektaş (uymaz)

Geceleyin (uyar)

Sabahleyin (uymaz)

Sarımtırak (uyar)

Ekşimtırak (uymaz)

Bizimki (uyar)

Onlarınki (uymaz)

Not: Bazı yabancı sözcüklerin son hecesinde kalın ünlü olmasına rağmen ince okunduğu için gelen eklerde ince ünlü bulunur.

Örnekler: hakikati, saate, dikkati, rolün…

Not: Tek heceli ve birleşik yapılı sözcüklerde büyük ünlü uyumu kuralı aramayız.

Örnekler: ot, tut, süt, bak, et, çekyat, balköpüğü, hiçbiri, biraz…

Sıkça Sorulan Sorular