Fiil Konu Anlatımı

İşte, fiil konu anlatımı:

Fiil Konu Anlatımı

Fiil Nedir?

Kip ve kişi ekini alan, ayrıca hareketlilik anlamı bildiren sözcüklerdir. Bu sözcükler mastar (-mak / -mek) ekiyle okunmaya uygundur.

Örnekler

Sus, koştu, ayrılmayacak, gelmeli, anlasaydın, beklememiş, yürüyelim, çözeceğim, gitmemeli…

Diğer adı eylem olan fiilleri bildirdiği anlam bakımından iş (kılış), oluş ve durum olmak üzere içe ayırırız.

A) Anlamına Göre Fiiller

1. İş (Kılış) Bildiren Fiil

Öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne bulunur. Bu nesneler cümlede olsun ya da olmasın, özneden etkilenmiştir. İş bildiren fiiller “onu” sözcüğüyle okunmaya uygundur.

Örnekler: çağırdı, temizliyorlar, söyleyecek, okudum, atmalısın, çağırdım, ikna ettim, dinledim, beklemiş, yazacak, anlatacağız, izlemesin…

Örnek Cümleler

Binanın önünü süslemek için balonları şişirdi.

Öğretmenin anlattığı her şeyi yazdım.

Ekmekleri özenle dilimledi, geniş bir tabağa bıraktı.

Otobüse binmeden önce çantamı hazırladım.

2. Durum Bildiren Fiil

Öznenin yaptığı işten etkilenen öge -nesne- yoktur. O yüzden durum fiilleri “onu” sözcüğüyle okunmaya uygun değildir. Genellikle durgunluk bildirir, insanın içinde bulunduğu durumu anlatır.

Örnekler: gelmedi, üzüldüm, baktım, bayılmış, güldüm, üzülmüş, otursunlar, uyuyacağım, ağlıyor, sevindim, uzaklaştın, duygulandık, vazgeçtim, koşacaksınız…

Örnek Cümleler:

Yağmurla birlikte dereler coştu.

Ağaçların arkasından ses gelince birden durdu.

Burada barınamayacağını anlayınca yanımızdan ayrıldı.

Potaya değmek için yukarıya zıpladı.

Hiç sebep yokken bizden uzaklaştın.

Bilgi: Nesneler, öznenin yaptığı işten etkilenen ögelerdir. Bir cümlede nesnenin olup olmayacağını belirleyen en önemli unsur fiilin anlamıdır. İş bildiren fiilin yüklem olduğu cümleler nesne alabilirken durum bildiren fiillerin yüklem olduğu cümlelerde nesne olmaz.

Dikkat: Bazı birleşik yapılı fiiller ayrı yazılır ancak onları bütün halde değerlendirmek gerekir. Bu buna dikkat etmezsek anlamına göre yanlış değerlendirebiliriz. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili fiillere bakınca bazılarının tek başına olduğunu, bazılarının da önceki sözcükle birleşik yapıyı oluşturduğunu göreceksiniz. Bu yapısal özellik onların anlamı (iş, oluş, durum) üzerinde etkili olmuştur.

Örnekler:

Sen başarılı bir öğrenci olacaksın. (İş fiili)

Sen de bu göreve razı olacaksın. (Durum fiili)

Bu kalem en fazla on lira eder. (İş fiili)

Kimseye bir şey söylemeden evi tek eder. (Durum fiili)

Dikkat: Bazı fiiller cümlede kazandığı anlama göre durum ya da iş bildirir. O yüzden fiilin anlamını bulmadan önce cümleyi okumamız gerekir.

Örnekler:

Tozu çıksın diye halıya vurdu. (durum)

Dart oyununda ortadaki hedefi vurdu. (iş)

Az önce yanımızdan geçti. (durum)

Yarışmada arkadaşını geçti. (iş)

Bilgi: Durum fiilleri -r, -t, -tır eklerinden birini alarak iş bildiren fiil haline gelir. Bunu fiilde çatı konusunda detaylı olarak işleyeceğiz.

Örnekler: uyu (durum), uyut (iş), kop (durum), kopar (iş), sevin (durum), sevindir (iş)…

3. Oluş Bildiren Fiil

Öznenin etkisi dışında, kendi kendine gerçekleşen fiillerdir. Bu tür fiillerde değişim doğal süreçlere bağlıdır ve belli bir zaman içinde olur. İnsanlar bu değişim sürecini algılayamaz. Aradan belli bir zaman geçtikten sonra değişimin olduğunun farkına varır.

Örnekler:

Kızardı, olgunlaşmış, ekşimiş, çürüdü, bayatladı, bronzlaşmışsın, paslandı…

Örnek Cümleler

Otobüsten indiğimizde hava kararmıştı.

Saksıdaki biberler zamanla büyüdü.

Raftaki elma zamanla çürümüştü.

Yıllar geçtikçe çocuğum büyüyordu.

B) Çekimli Fiiller

Kip ve kişi ekini alan sözcüklerdir. Bunlar, haber ya da dilek anlamı bildirir, ayrıca kişi ekleri de bulundurur.

Örnekler: gelmeli, uyuyacağım, koşsa, çözsün, çıkmamalı, sürecek, hastalanmış, büyümüşsün…

Dikkat: Yukarıdaki örneklerde gördüğünüz gibi çekimli fiiller iş (kılış), oluş ya da durum anlamı da bildirir.

1. Kip Ekleri

Fiilin aldığı kip ekleri haber (bildirme) veya dilek kipleridir. Bunlar fiile gelerek zaman ya da tasarlama anlamı bildirir.

Haber (Bildirme) Kipleri

Fiile gelerek onların zamanını bildirir. Fiiller bu ekleri alarak şimdiki, gelecek, geniş, duyulan geçmiş ve gelecek zaman anlamlarından birini kazanır.

Şimdiki Zaman

Aldığı Ek: -yor

Eylemin anlatıldığı anda geçekleşmekte olduğunu bildirir.

Örnekler: bakıyor, geliyor, uyuyor, anlatıyor, okuyor, çözüyor, izliyor, terk ediyor…

Not: İsim fiil -mak / -mek ekinin yanına gelen bulunma hal eki (-da / -de) birlikte şimdiki zaman anlamı bildirir.

Örnekler: uyumakta, konuşmakta, sürmekte…

Gelecek Zaman

Aldığı Ek: -acak / -ecek

Eylemin anlatılan zamandan sonra gerçekleşeceğini bildirir.

Örnekler: bakacak, gelecek, uyuyacağım, anlatacak, okuyacak, çözecekler, izleyeceksin, terk edecek…

Geniş Zaman

Aldığı Ek: -r

Eylemin her zaman için geçerli olduğu anlamını bildirir.

Örnekler: bakar, gelirim, uyursun, anlatır, okuruz, çözerim, izlerler, terk eder…

Dikkat: Geniş zamanın olumsuzu 2. tekil, 2. çoğul, 3. tekil ve 3. çoğul kişilerde -maz / -mez ekiyle olur. 1. tekil ve 1. çoğul kişilerde -ma / -me ekiyle olur.

Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman        

Aldığı Ek: -dı / -di / -du / -dü / -tı / -ti / -tu / -tü

Eylemin anlatıldığı andan önce gerçekleştiğini ve anlatan kişinin eylemi gördüğünü veya fark ettiğini bildirir.

Örnekler: baktı, geldik, uyudum, anlattı, okudun, çözdüler, izlediniz, terk ettin…

Duyulan Geçmiş Zaman

Aldığı Ek: -mış / -miş / -muş / -müş

Eylemin anlatıldığı andan önce gerçekleştiğini ve anlatan kişinin eylemi görmediğini veya fark etmediğini bildirir

Örnekler: bakmışım, gelmişler, uyumuşsun, anlatmış, okumuşuz, çözmüşler, izlemişsin, terk etmişler…

Not: Duyulan geçmiş zaman ekleri bazen başkasından duyma yerine sonradan farkına varma anlamı da bildirir.

Örnekler: uyumuşum, acıkmışım, terlemişim, yorulmuşum…

Dilek Kipleri

Fiile gelen bu kipler onların tasarlama veya isteme gibi anlamlar kazanmasını sağlar. Fiiller bu kipleri alarak gereklilik, şart, istek ya da emir anlamı bildirir.

Gereklilik Kipi

Aldığı Ek: -malı / -meli

Eylemin yapılma gerekliliğini bildirir.

Örnekler: bakmalıyım, gelmeliler, uyumalısın, anlatmalı, okumalıyız, çözmeliler, izlemelisin, terk etmeliler…

Şart Kipi

Aldığı Ek: -sa / -se

Eylemin gerçekleşmesinin şarta bağlı olduğu anlamını bildirir. Ayrıca bazen istek anlamı da bildirir.

Örnekler: baksam, gelseler, uyusan, anlatsa, okusak, çözseler, izlesen, terk etseler…

İstek Kipi

Aldığı Ek: -a / -e

Eylemin yapılma isteğini bildirir.

Örnekler: bakayım, gele, uyuyasın, anlata, okuyalım, çözeler, izleyesin, terk edeler…

Emir Kipi

Aldığı Ek: –

Emir yoluyla eylemi yaptıran kiplerdir. Bu kiplere bağlı herhangi bir ek yoktur. Fiiller genellikle kişi ekiyle emir anlamı bildirir.

Örnekler: bak, gelsin, uyuyun, anlatsın, okuyunuz, çöz, izlesin, terk etsinler…

Dikkat: 1. tekil ve 1. çoğul şahısta emir kipi yoktur. Aşağıdaki tabloda verilen fiillerin kişi ekine göre emir kipleri çekimlenmiştir.

2. Kişi Ekleri

Fiiller aldığı eklerle 1. tekil, 2. tekil, 3. tekil, 1. çoğul, 2. çoğul, 3. çoğul anlamı bildirir.

İşte, bu anlamı bildiren eklere kişi eki deriz.

Fiiller kişiye göre farklı ekler alır. 

“Gel” fiilini belirtilen kip ve kişi ekine göre çekimleyelim:

Fiilde Olumsuzluk

Fiillerde olumsuzluk ünlü uyumuna göre -ma / -me / -mı / -mi / -mu / -mü ve -maz / -mez ekiyle oluşur.

Örnekler: sürmüyorum, gelmeyeceksin, çözmez, hazırlamadık, kurmamışız, aramıyorlar…

Fiilde Soru

Bir cümlede soru anlamı çeşitli sözcük türleriyle sağlanır ancak fiilin soru anlamı, hemen sonrasında bulunan “mı, mi, mu, mü” soru edatıyla olur. Bunlar önceki fiilden ayrı, sonraki eklerle bitişik olur.

Örnekler: okudu mu, gelecek misin, bakmalı mı, yapabilecek miyiz, çözdürecekler mi, bekletmemeli miyiz, uyumuş mu, üzüldünüz mü…

C) Fiilde Anlam (Zaman, Kip) Kayması

Fiilin aldığı kip ekinin başka anlamda kullanılmasıdır. Yani kip eki, görevinin dışına çıkıp farklı bir kipe geçmiş olur. Genellikle cümlede başka bir sözcüğün taşıdığı zaman, emretme, isteme, şart ya da öneri gibi anlama geçiş yapar.

Örneğin “Yarın yola çıkıyoruz.” cümlesinde fiilin aldığı kip eki şimdiki zamandır. (-yor) Cümlede “yarın” sözcüğü ise gelecek zamanı bildirir. İşte, bu iki durum arasında farklığın olması zaman (anlam, kip) kaymasının olduğunu gösterir. Cümlede zaman kaymasını şu iki şekilde ifade etmek mümkün:

Şimdiki zaman, gelecek zaman anlamında kullanılmış.

Biçimce şimdiki zaman, anlamca gelecek zaman.

Örnek Cümleler:

Gelecek hafta projeyi tamamlarız.

Açıklama: Geniş zaman, gelecek zaman anlamında kullanılmış.

Biçimce geniş zaman, anlamca gelecek zaman.

Yarın sabah işe başlıyorum.

Açıklama: Şimdiki zaman gelecek zaman anlamında kullanılmış.

Biçimce şimdiki zaman, anlamca gelecek zaman.

Tiyatroya gittiği gün arkadaşıyla karşılaşır.

Açıklama: Geniş zaman, geçmiş zaman anlamında kullanılmış.

Biçimce geniş zaman, anlamca geçmiş zaman.

Nurhan bir gün arkadaşıyla karşılaşır.

Açıklama: Geniş zaman, geçmiş zaman anlamında kullanılmış.

Biçimce geniş zaman, anlamca geçmiş zaman.

Bana bu olayı hemen anlatacaksın.

Açıklama: Gelecek zaman emir kipi yerine kullanılmış.

Biçimce gelecek zaman, anlamca emir.

Taktik: Fiilin aldığı kip eki ile cümlede zaman veya dilek anlamı taşıyan sözcüğün arasında farklılığın olması, anlam kaymasını gösterir. Bu durumda fiilin aldığı kip, sözcüğün bildirdiği zaman ya da dilek anlamına geçiş yapar.

Örnek: Önümüzdeki ay İngiltere’ye gidiyormuş.

Açıklama: Altı çizili ek ve sözcükler arasında zaman farkı olduğu için anlam kayması vardır. Fiilin aldığı kip eki başta duran zaman anlamını kazanmış. O yüzden geçmiş zaman gelecek zaman anlamındadır.

D) Ek Fiil (Ek Eylem)

İsim ve fiil üzerinde görevleri olan ek fiiller -dır, -di, -miş, -se eklerinden oluşur.

1. İsim Üzerindeki Görevi

Ek fiiller bu görevinde isim, adlaşmış sıfat, zamir, edat ya da fiilimsiye gelerek onların ya yüklem olmasını ya da şart anlamı kazanmasını sağlar.

Örnekler

Hayatını çocuklarının istikbaline adamış bir insandır. (İsme gelmiş.)

Tüm bu hazırlıklar senin içindi. (Edata gelmiş.)

Sepetteki meyvelerin hepsi onunmuş. (Zamire gelmiş.)

Eğer tarafsızsan bana yapılan haksızlığa ses çıkaracaksın. (Adlaşmış sıfata gelmiş.)

Masanın önünde duran evraklar yeni gelenlerdi. (Fiilimsiye gelmiş.)

Not: İsim türündeki sözcükler bazen ek eylem almadan yüklem olabilir ancak gizli de olsa ek eylem aldığını kabul ederiz.

Örnek: Oysaki burada aradığım tek şey huzur. (dur)

2. Fiil Üzerindeki Görevi

Fiiller bazen tek kip eki alarak basit çekim, bazen iki kip eki alarak birleşik çekimli olur.

Basit Çekim: yazacak, dinliyorum, bakmalısın, çözsem, yağsa, anlatmışız…

Birleşik Çekim: yazacakmış, dinliyordum, bakmalıysan, çözseydim, yağsaydı, anlatmıştınız…

Birleşik çekimli fiillerde altı çizili ikinci kip ekleri ek fiildir. Gördüğünüz gibi fiile gelen ek fiiller onların birleşik çekimli (zamanlı) yapar.

Ek Fiilin Hikâyesi: İkinci kip eki görülen geçmiş zaman (-di) ekidir.

Örnekler

Anlatmalıydım (Gerekliliğin hikâyesi)

Gidecektik (Gelecek zamanın hikâyesi)

Gelseydin (Şart kipinin hikâyesi)

Koşaydık (İstek kipinin hikâyesi)

Ek Fiilin Rivayeti: İkinci kip eki duyulan geçmiş zaman (-miş) ekidir.

Örnekler

Anlatmalıymışım (Gerekliliğin rivayeti)

Gidecekmişiz (Gelecek zamanın rivayeti)

Gelseymiş (Şart kipinin rivayeti)

Koşaymışız (İstek kipinin rivayeti)

Ek Fiilin Şartı: İkinci kip eki şart (-se) ekidir.

Örnekler

Anlatmalıysam (Gerekliliğin şartı)

Gideceksek (Gelecek zamanın şartı)

Geliyorsam (Şimdiki zamanın rivayeti şartı)

Koşmuşsanız (Duyulan geçmiş zamanın şartı)

Önemli Notlar

1. İsimlere gelen ek fiil, tek kip eki olarak görülür.

Örnekler: Güzeldi, iyiymiş, hızlıysa…

2. Fiillere gelen ek fiil iki kip ekinden ikincisidir.

Örnekler: Çalışıyordu, gelmeliymiş, gidecekse…

3. Ek eylem almadan yüklem olan isimler gizli de olsa ek eylemi vardır.

Örnek: Oda çok sıcak.(tır)

E) Fiilde Yapı

Fiilleri yapı olarak basit, türemiş ve birleşik olmak üzere üçe ayırırız.

1. Basit Yapılı Fiil

Tek sözcükten oluşan ve herhangi bir yapım eki almayan fiillerdir. Bu sözcüklerin aldığı çekim eki onun yapısını değiştirmez.

Örnekler: bak, tut, çözüyor, gitmişler, geleceksiniz, durdular…

2. Türemiş Yapılı Fiil

Tek sözcükten oluşan ve en az bir yapım eki alan fiillerdir. Bu fiiller isimden fiil ya da fiilden fiil yapım eki alır.

Örnekler: baş-la–yın, su-sa-mış, beni–mse-dim, kol-lu–yor, kopa-r-dın, uyu-t–muş, koş–tur-t-tular, üzü-l-düm, sevi-n-diniz, kaçı-ş-ıyorlar…

3. Birleşik Yapılı Fiil

İki sözcüğün birleşiminden meydana gelen bu fiiller bazı kurallara göre oluşur. İşte, oluşumuna göre birleşik yapılı fiiller:

I. Kurallı Birleşik Fiil

İki fiilin birleşiminden meydana gelen bu yapıdaki sözcükler cümlede yeterlilik, tezlik, süreklilik veya yaklaşma anlamı bildirir.

Yeterli Birleşik Fiil: Fiile gelen “abil-, ebil-” fiiliyle oluşur. Öznenin eylemi gerçekleştirecek yeterliğe sahip olduğunu bildirmek için veya olasılık anlamı katsın diye kullanırız.

Örnekler: sürebildi, yapabilmiş, koşabildin, yüzebildik…

Not: Bu fiilin olumsuzu farklı yollarla oluşur. Bunlar şu şekildedir:

“bil-” fiilinin yerine “-ma” olumsuzluk ekinin gelmesiyle oluşur.

Örnek: süremedi, yapamadı, koşamadın, yüzemedik…

Not: Bunun dışında yukarıdaki eylemleri şu şekilde olumsuz anlamda çekimlemek mümkün: sürmeyebildi, yapmayıverdi, koşmayıverdin, yüzmeyiverdik…

Tezli Birleşik Fiil: Fiile gelen “ıver-, iver-” fiiliyle oluşur. Hemen, bir anda olma anlamını bildirir.

Örnekler: sürüverdi, yapıvermiş, koşuverdin, yüzüverdik…

Süreklilik (Sürerlilik) Fiili: Fiile gelen “akal-, agel-, adur-” eylemleriyle oluşur. Eylemin sürekliliğini veya öznenin içinde bulunduğu şaşkınlığı bildirir.

Örnekler: bakakaldı, olageldi, donakalmış, süredur, yazadurun…

Yaklaşma Fiili: Fiile gelen “eyaz-” eylemiyle oluşur. Genellikle istenmeyen bir durumun az daha gerçekleşeceğini ancak öznenin bundan kurtulduğunu bildirir.

Örnekler: öleyazdım, düşeyazdım, bayılayazdım, durayazdı…

II. Yardımcı Eylemle Birleşmiş Fiil

İsimlere gelen etmek, olmak, eylemek… gibi yardımcı eylemlerle meydana gelir.

Örnekler: affettim, zannetmiş, terk ettik, sağ ol, razı oldum, son buldu, hasta eyledin…

III. Anlamca Kaynaşmış Fiil

Genellikle deyimlerden oluşan anlamca kaynaşmış birleşik yapılı fiiller, isim ile fiilin birleşiminden meydana gelir. Birleşim sırasında sözcükler yeni bir anlam kazanır.

Örnekler: ağırdan alıyor, ateşle oynuyorsun, başımın çaresine bakarım, bildiğini okuyor, başvurdum, öğüt verme…

Fiil ile İlgili Önemli Notlar

Kip ve kişi ekini alır, ayrıca cümlede iş (kılış), oluş ve durum anlamı bildirir.

İsim kökünden bir sözcük fiil yapan yapım eki ile fiile dönüşebilir.

Yapım eki alarak isim ya da fiilimsi olabilir.

Diğer sözcüklerde olduğu gibi fiiller de basit, türemiş ve birleşik yapılı olabilir.

Çoğunlukla yüklem görevindedir ancak her zaman bir yargı bildirir.

Tek ya da iki kip eki alabilir, ikincisi mutlaka ek fiil ekidir.

Cümlede öznenin türünü, nesnenin de gelip gelmeyeceğini belirler.

İş bildiren fiiller, nesnesine göre geçişli; durum bildiren fiiller de geçişsiz çatılıdır.

Sıkça Sorulan Sorular