Kökler, temel olarak isim ve fiil olmak üzere ikiye ayrılır ancak ortak kök ve sesteş kökler de bunlara dahil edilir. Bu dört kökü iyi bilmek, sonrasında işlenecek diğer konular için de faydalıdır. Mesela sözcük türleri, yüklem ve cümlenin türleri bunlardan bazılarıdır. İşte, ortak kök konu anlatımı:
Kök Nedir?
Bir sözcüğün üzerindeki bütün ekin çıkarıldığı, anlamlı en küçük halidir.
Kök Örnekleri:
Ağaç, dal, ses, yaz, perde, oku, var, kır, beyaz, al, boya, rüzgâr, bal, seç, git, su ya da hayal gibi sözcüklerdir.
Kökler isim, fiil, sesteş ve ortak olmak üzere dörde ayrılır. Ortak köke geçmeden önce diğer kökleri örnekleriyle inceleyelim:
İsim Kökü Örnekleri:
Elbise, duvar, çanta, kaşık, tabak, ev, su, perde, elma ya da tablo gibi sözcüklerdir.
Fiil Kökü Örnekleri:
Bak, git, seç, oku, gör, koş, yürü, sus, gez, iç, uyu, yap, çiz veya çık sözcükleridir.
Sesteş Kök Örnekleri
Boz, al, kır, çay, yaz, ben, yaş, kan, kazan, kar, dal, at…
Ortak Kök
Bir kelimenin anlamı tamamen değişmeden isim ve fiil olarak kullanılabilmesidir.
Başka bir ifadeyle ortak kökleri, bir kelimeyi bütün eklerden ayırdığımızda yani anlamlı en küçük hale dönüştürdüğümüzde isim ve fiil olarak kullanabiliriz.
Ayrıca bu iki sözcük arasında anlamsal bir bağ vardır.
Örnekler
Elindeki örneğe benzer bir boya istedim. (isim kökü)
Malzemeleri getirinceye kadar duvarı boya. (fiil kökü)
Bu, aslında kıtalar arası büyük bir göçtü. (isim kökü)
Değerli Hasan kardeşimiz, ne yazık ki aramızdan göçtü. (fiil kökü)
Son dakikasına kadar çekişmeli bir güreşti. (isim kökü)
Rakibinin üstünlüğüne rağmen yılmadan güreşti. (fiil kökü)
Arkadaşlık bağında önemli halkalardan biri de güvendir. (isim kökü)
Tüm yalan ve haksızlıklarına rağmen ona güvendi. (fiil kökü)
Kolundaki şişler onu rahatsız ediyordu. (isim kökü)
Fazla uyumaktan göz altı şişmiş. (fiil kökü)
Diğer Örnekler: Barış, ağrı, yarış, yama, damla, tat, savaş, sıva, kas…
Dikkat: Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi altı çizili sözcükler arasında anlam ilişkisi kurulabiliyor ve sözcük çiftlerinden biri isim, diğeri fiil türündedir. Bu iki şartı taşıyan kökler, ortak kök kabul edilir.
Sıkça Sorulan Sorular
Evet, ortak köktür çünkü anlamından tamamen uzaklaşmadan isim ve fiil türünde kullanmak mümkündür.
Evet, ortak köktür.
Cevap: Ortak kök ilişkisi olan sözcüklerden biri isim diğeri fiildir hatta aralarında anlamsal bağ da olmalıdır. Ancak sesteş kökte sözcüklerin türü önemli değil, yeter ki anlamsal bir bağ olmasın. Örneğin “şiş” kelimesini değerlendirelim.
1. Örnek: Elinde irili ufaklı şiş vardı.
2. Örnek: Yüzü şiştiği için doktora gitti.
3. Örnek: Şişleri mangalın yanına bıraktı.
1 ile 2. örnekte geçen “şiş” kelimelerinden ilki isim, diğeri fiildir ayrıca aralarında anlamsal bağ kurabiliriz. Bu nedenle ortak kök ilişkisi vardır. 3. örnekte geçen “şiş” kelimesiyle diğerleri arasında anlamsal bir bağ kurulamaz.
Cevap: Hayır, bu türde olan sözcükler bazen sesteş de olur. Örneğin “yaz” sözcüğünü değerlendirelim
1. Örnek: Genellikle kurak bir yazdı. (isim)
2. Örnek: Tahtadakileri dikkatlice yazdı. (fiil)
Evet, ortak köktür.
Doğayı ses yoluyla taklit ettiğimiz sözcüklere yansıma denir. Bu tür sözcüklerin anlamlı en kısa hali de yansıma köktür.
Örnekler: çat, çıt, pat, vız…
Bir yanıt yazın