Cümlenin Ögeleri Konu Anlatımı
Cümlenin ögeleri nedir, nasıl bulunur? Diğer adı tümce olan cümleler kendi içinde belli bir anlam ve yargısı bulunan kelime ya da kelime topluluğuna denir. Bir cümlede her sözcük ya da söz grubunun aldığı göre onun içinde bulunduğu öge hakkında bilgi verir. Bu görevler genellikle yüklemle olan ilişkisine göre farklılık gösterir. Örneğin “İşçiler yarın ağaçların tamamını budayacak.” cümlesini sorulara göre inceleyelim.
- Cümleyi anlam bakımından tamamlayan “budayacak” sözcüğü yüklemdir çünkü bu sözcük olmadığında cümle eksik oluyor ayrıca tür olarak da eylemdir.
- Eylemi yapan öge “işçiler”dir
- Eylemin yapılacağı zaman “yarın”
- İşçilerin yapacağı eylemden etkilenen öge de “ağaçların tamamı”dır.
İşte, sorduğumuz sorularla cümleyi bu şekilde parçalara ayırabiliyoruz. Ayırdığımız sözcüklerin her biri ögedir ancak soruları mutlaka yükleme soracağız. Peki, o zaman cümlenin ögeleri nelerdir? Cümlenin ögelerini nasıl ayırırız, nelere dikkat etmemiz gerekir? İşte; kısa ve yalın anlatımıyla, bol örnek ve önemli notlarıyla cümlenin ögeleri konu anlatımı:
Cümlenin Ögeleri
Cümlenin ögelerini temel ve yardımcı olmak üzere iki ana bölüme ayırırız. Aşağıdaki tabloda bu iki bölümü ve onların da alt başlıklarını göreceksiniz:
İçindekiler Temel Ögeler Yüklem Özne Yardımcı Ögeler Nesne Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç) Zarf Tümleci (Zarf Tamlayıcısı) Edatlı Tümleç (Edat / İlgeç Tümleci) Ara Söz Cümle İçi Unsur (Ara Cümle) Cümle Dışı Unsur Cümlede Vurgu
A) Temel Ögeler
Cümlede asıl ihtiyaç duyulan ögelerdir ayrıca bunlar yüklem ve özne olmak üzere ikiye ayrılır.
1) Yüklem
Cümlenin ögeleri konusunun ilk alt başlığı olan yüklemler, cümlenin anlamını tamamlayan bir ögedir. Kurallı cümlede her zaman sonda bulunan yüklemler isim ya da fiilden oluşur. Türü ne olursa olsun mutlaka bir yargı bildirir ayrıca fiil yüklemleri iş, oluş ya da durum anlamı bildirir.
Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcükler yüklemdir. Bunların kurallı cümlede sonda olduğuna, ayrıca cümlenin anlamını nasıl tamamladığına dikkat ediniz.
Yüklem Örnekleri
Bana onun haklı olduğunu söyleme.
Köy yolunda ayıyla karşılaşınca korkudan bağırmış.
Buradaki çiçeklerin hepsi birbirinden güzel.
İnsanların tutum ve davranışlarına bütününe ahlak denir.
Aç tavuk kendini buğday ambarında sanır.
Başkalarını dinlerken yargılamaktan vazgeçmelisin.
Sezon finali olduğu için yurtta herkes o diziyi izledi.
Bilgisayar oyunlarını ölçülü oynamak gerekir.
Yüklemin Türüne göre Cümleler
Fiil Cümlesi: Yüklem çekimli fiildir.
İsim Cümlesi: Yüklem ek eylem almış isim, adlaşmış sıfat, zamir, edat ya da fiilimsidir.
Örnekler:
Yabancı dilden çevrilmiş şiirlerin aynı tadı vermesi zordur. (isim yüklemi)
Plansız yapılan çalışmaların hedefe ulaşması mümkün mü? (isim yüklemi)
Komşu komşunun külüne muhtaçtır. (isim yüklemi)
Yoğun kar yağışı nedeniyle yolda zor ilerliyorduk. (fiil yüklemi)
Çocukla annesi çimlerin üstünde doya doya eğlendi. (fiil yüklemi)
Yüklemin Yerine göre Cümleler
Yüklem sondaysa kurallı, başta ya da cümle içindeyse devrik cümleyi oluşturur.
Örnekler:
Alma mazlumun ahını, çıkar aheste aheste. (devrik)
Yerdeki çamura basmamak için dikkatlice geçti. (kurallı)
Yüklemler Hakkında Önemli Notlar
Diğer ögeleri bulmak için sorularımızı yükleme sorarız o yüzden bir cümlede önce yüklemi bulmamız gerekir.
Yüklemler cümlenin sonundaysa kurallıdır, cümle içi ya da başındaysa devriktir.
Tür olarak isim ya da fiilden oluşur. İsim, adlaşmış sıfat, zamir, edat veya fiilimsiden oluşan yüklemler türüne göre isim; çekimli fiilden oluşan yüklem de fiildir.
Yüklemler cümlede bir yargı bildirir, ayrıca yüklemin haricindeki her bir fiil ya da fiilimsiler de yargı bildirir. “Tekerlek kırıldıktan sonra yol gösteren çok olur.” cümlesinde altı çizili ilk iki sözcük fiilimsi olduğu için son sözcük de yüklem olduğu için birer yargı bildirir. Böylece cümlede toplamda üç yargı bulunur.
Yüklemi olmayan cümle eksiltilidir ve üç noktayla biter, çünkü bunlar anlamca tamamlanmamış cümlelerdir. Örneğin “Dolapta birkaç parça kıyafet, ablasından kalma çanta…”
Yüklemler bazen söz grubu halinde olabilir hatta tamamı yüklemden oluşan cümle örnekleri vardır. Örneğin: “Duygu dolu romanlarıyla tanıdığımız usta kalemlerden biriydi.” cümlesi tamamen yüklemden oluşmuştur.
Cümleler bazen sadece yüklemden oluşur hatta tek kelimeden oluşan bir yüklem aynı zamanda cümleyi oluşturur. “Koştu” örneği tek sözcükten oluşmuş bir yüklemdir, aynı zamanda kendi başına cümledir.
Bazen birden çok yüklemli cümleler olur, bunlar ya virgülle sıralanır ya da bağlaçlarla bağlanır. “Balcının var bal tası, oduncunun var baltası.” örneğinde altı çizili yerler yüklemdir.
Sıralanmış ya da bağlı cümlelerde ihtiyaç duyulan bir yüklemin yazılmaması anlatım bozukluğuna neden olur. “Onlarda çorba ve pilav yedik.” örneğinde “çorba” sözcüğünden sonra “içtik” yükleminin gelmesi gerekir.
İsim ve fiil yüklemli cümlelere dikkat edelim çünkü bunlar bazen sesteş sözcüklerden oluşuyor. Hata yapmamak için cümleyi baştan sona kadar dikkatlice okumak, sözcüğün cümlede kazandığı anlama bakmak gerekir.
Örnekler:
Son yarışmayı bizim grup kazandı. (fiil)
O, rahmetli babaannemden kalma bir kazandı.(isim)
Deyimler bütündür o yüzden deyimi oluşturan sözcükleri farklı ögelere almayız.
Örnek: Konuşma sırasında başkalarının sözünü kesmemelisin.
2) Özne
Cümlenin ögeleri konusunun ikinci alt başlığı olan özneler, yüklemin bildirdiği eylemi yapan ya da isim yükleminde cümleye konu olan bir ögedir. Bu ögeyi bulmak için “-an ne, -an kim?” sorularından birini sorarız.
Aşağıdaki cümlelerde altı çizili ögeler öznedir. Bunları bulmak için hangi soruyu sorduğumuza dikkat edelim:
Özne Örnekleri
Bu motifi oluşturmak kolay değil. (Kolay olmayan ne?)
Demet teyze, evine gelen misafirlerini her zaman iyi ağırlardı. (Ağırlayan kim?)
Sonbaharda buralar çok güzeldir. (Güzel olan ne?)
Trafik kurallarına dikkat etmemiz gerekir. (Gereken ne?)
Otuz iki dişten çıkan, otuz iki mahalleye yayılır. (Yayılan ne?)
O gün herkes yorulduğu için akşam erkenden yatmıştı. (Yatan kim?)
Gerçek Özne
Yukarıdaki tanım ve örnekler gerçek özneye aittir.
Örnekler
Bu seneki narlar oldukça ekşiydi.
Şu an köyümüz çok soğukmuş.
Akıllı düşman, akılsız dosttan hayırlıdır.
Gerçek özneler kendi içinde açık ve gizli olmak üzere ikiye ayrılır:
Açık Özne
Cümlede doğrudan yazılmış gerçek özneler aynı zamanda açık hâldedir.
Açık Özne Örnekleri:
Ağustosta beyni kaynayanın zemheride kazanı kaynar.
Arkadaşlarım önümüzdeki ağustosta Doğu Anadolu turuna katılacaklarmış.
Balkonda otururken köyün çıkışında bir ışık belirdi.
Gizli Özne
Cümlede verilmeyen öznelerdir. Bu özneleri ifade etmek için “ben, sen, o, biz, siz ya da onlar” zamirlerini kullanırız.
Gizli Özne Örnekleri:
(Siz) Yemeği tavada ısıttıktan sonra yiyiniz. (Kim yesin?)
(Biz) Akşamki misafirler için yemek hazırlıyoruz. (Kim hazırlıyor?)
(O) Kendini iyi hissetmediği için maça gelemeyecekmiş. (Kim gelmeyecek?)
(Sen) Al malın iyisini, çekme kaygısını. (Kim alsın? Kim çekmesin?)
(O) İnsanı derinden etkileyen önemli bir olaydı. (İnsanı derinden etkileyen önemli bir olay nedir?)
Sözde Özne
İşin kim tarafından yapıldığı belli olmayan fiil yüklemli cümlelerde aranır. Bu tür cümlelerde fiil yüklemleri “birileri tarafından” sözüyle okunur, yoksa o cümlede sözde özne bulunmaz.
Aşağıdaki örneklerde sonda bulunan altı çizili yüklemlerin “birileri tarafından” sözüyle okunduğunu göreceksiniz. İşte, bu yüklemlere gerçek özneyi arar gibi “-an ne, -an kim?” sorusunu sorarak sözde özneyi buluruz.
Örnekler:
Irmaktan geçerken at değiştirilmez.
Yarın okulumuzda kermes düzenlenecek.
Gençliğin kıymeti ihtiyarlıkta bilinir.
İnşaat alanına onlarca kamyon malzeme getirildi.
Sahildeki cadde bisiklet yarışı nedeniyle trafiğe kapatılmış.
Demir tavında dövülür.
Dikkat: Öznenin gerçek ya da sözde olmasında fiil yüklemin cümledeki kullanımı önemlidir. Yani bazı fiiller vardır ki kimi cümlede gerçek özneyi kabul ederken kiminde sözde özneyi kabul eder. Aşağıda bununla ilgili örneklere bakınız:
Örnekler:
Bahçedeki masalar etkinlik için hazırlandı. (sözde özne)
Babam akşamki düğün için hazırlandı. (gerçek özne)
Kazalı araba yan tarafa çekildi. (sözde özne)
Deniz suyu birkaç saat içinde çekildi. (gerçek özne)
Buğra huzursuzluk çıkmasın diye arkadaşlarına katlanıyordu. (gerçek özne)
Kıyafetler ütülendikten sonra itinayla katlandı. (sözde özne)
Dikkat: Sözde öznenin bulunduğu cümlelerde yüklemler aynı zamanda edilgen çatılı fiillerdir. Bu fiillerinin kim tarafından yapıldığını bildiren sözcükler “örtülü öznedir”
Örtülü Özne
Genellikle sözde öznenin kim tarafından yapıldığını bildiren öznelerdir. Bu özneler ya “tarafından” sözüyle beraberdir ya da “-ce /-ca” ekini alır.
Örnekler:
Çalışmalarımız komisyon tarafından uygun bulundu.
Örtülü Özne: komisyon tarafından
Sözde Özne: çalışmalarımız
Okul bahçesi görevlilerce temizlendi.
Örtülü Özne: görevlilerce
Sözde Özne: okul bahçesi
Bilgisayardaki program açıkları yazılımcılar tarafından giderildi.
Örtülü Özne: yazılımcılar tarafından
Sözde Özne: bilgisayardaki program açıkları
Özne Hakkında Önemli Notlar
Cümlede özne ile yüklem arasında olumluluk – olumsuzluk, kişi ya da tekillik çoğulluk bakımından uyumun olması gerekir.
Örnekler:
Çalışmaları sen ve kardeşin yapacak. (Özne “siz” olduğu için yüklemin “yapacaksınız” diye olması gerekir.)
Herkes bunun yanlış olduğunu biliyor ama bana hak vermiyor. (“Hak vermiyor” yüklemi olumsuz olduğu için “herkes” öznesiyle uyumlu olmuyor. O yüzden “bana” sözcüğünden önce “kimse” öznesinin gelmesi gerekir.)
Özneler de bazen birden çok sözcükten (söz öbeğinden) oluşur. Aşağıdaki cümlede altı çizili sözcükler grup halinde özneyi oluşturmuştur:
Örnek: Her insanın kendine özgü bir değer yargısı vardır. (Ne vardır?)
Yüklemden uzak düşmüş özneyi ayırmak için virgül kullanırız ancak özneyi diğer öğelerle karıştırmamak için noktalı virgülü kullanmamız gerekir.
Örnek:
Cengiz Bey, kılık kıyafetine önem gösteren titiz ve kültürlü bir insandı. (Yüklemden uzak düşmüş bir öznedir o yüzden virgülle ayırırız.)
Hasan; Ilgın, Fatih, Ömer ve Pınar’ı çağırdı. (Cümlede çağırma işini yapan “Hasan”, öznedir ayrıca diğerleriyle karışmasın diye noktalı virgülü kullanırız.)
Hitap sözcükleri özne olmaz çünkü bunlar cümle dışı unsur olup herhangi bir öge içinde yer almaz.
Örnek: Değerli Dostlar, buraya gelerek beni onurlandırdınız.
Bu cümlede “Değerli Dostlar” sözü hitaptır ve herhangi bir öge içinde yer almaz. Cümlenin diğer sözcüleri sırasıyla şu ögeleri oluşturur.
Zarf tümleci: buraya gelerek
Nesne: beni
Yüklem: onurlandırdınız.
Çözümlü Soru – 1
“Köy meydanındaki banklarda oturan insanlar düğün aşının dağıtılmasını bekliyordu.”
Bu cümlenin öznesi aşağıdakilerden hangisidir?
A) insanlar
B) oturan insanlar
C) banklarda oturan insanlar
D) kenarındaki banklarda oturan insanlar
E) köy meydanındaki banklarda oturan insanlar
Çözüm için tıklayınız.
“Bekliyordu” yüklemine “bekleyen kim?” diye sorduğumuzda sıfat tamlaması halindeki “köy meydanındaki banklarda oturan insanlar” öznesini buluruz. O yüzden cevap “E” seçeneğidir.
B) Yardımcı Ögeler
Temel ögelerin yanında bulunan yardımcı ögeler, cümlenin anlamını çeşitli yönlerden etkiler. Bunlar genellikle zaman, durum, yer, miktar gibi anlamlardır. Yardımcı ögeler nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci ve edatlı tümleç olmak üzere dörde ayrılır.
1) Nesne (Düz Tümleç)
Öznenin yaptığı işten etkilenen bir ögedir. İş bildiren fiil yüklemlerin bulunduğu cümlede yükleme “neyi, kim, ne?” sorularından uygun olan bir soruyu sorarız.
Aşağıdaki cümlelerde altı çizili ögeler nesnedir. Bunları bulmak için hangi soruyu sorduğumuza dikkat edelim:
Nesne Örnekleri:
Hasta olmayan, sağlığın kadrini bilmez. (Neyi bilmez?)
Odasında biraz kitap okudu. (Ne okudu?)
Duvarın gerisindeki bahçıvanı ilgiyle izliyordu. (Kimi izliyordu?)
Ürünleri poşete koyduktan sonra kartı verdi. (Neyi verdi?)
Gördüğü rüyayı annesine tane tane anlattı. (Neyi anlattı?)
Pazardan iki kilo domates bir kilo da soğan aldı. (Ne aldı?)
Aza kanaat etmeyen çoğu hiç bulamaz. (Neyi bulamaz?)
Bilgi: Nesneler “neyi ya da kimi?” sorularıyla bulunuyorsa belirtili, “ne?” sorusuyla bulunuyorsa belirtisizdir. Aşağıdaki örneklerde sorulara göre nesnenin hangi türden olduğunu bulalım:
Örnekler:
Şaşkın misafir, ev sahibini ağırlar.
Açıklama için tıklayınız.
Soru: Kimi ağırlar?
Cevap: Ev sahibini
Nesnenin Türü: Belirtili nesne
Şehrin her yerini karış karış gezdik.
Açıklama için tıklayınız.
Soru: Nereyi gezdik?
Cevap: Şehrin her yerini
Nesnenin Türü: Belirtili nesne
Eve varır varmaz masadaki evrakları aldı.
Açıklama için tıklayınız.
Soru: Neyi aldı?
Cevap: Masadaki evrakları
Nesnenin Türü: Belirtili nesne
Biraz bekledikten sonra cebinden para çıkardı.
Açıklama için tıklayınız.
Soru: Ne çıkardı?
Cevap: para
Nesnenin Türü: Belirtisiz nesne
Yemek yapmak için manavdan sebze aldı.
Açıklama için tıklayınız.
Soru: Ne aldı?
Cevap: Sebze
Nesnenin Türü: Belirtisiz nesne
İşi hemen öğrenmek için ustayı izliyordu.
Açıklama için tıklayınız.
Soru: Kimi izliyordu?
Cevap: Ustayı
Nesnenin Türü: Belirtili nesne
Nesne ile ilgili Önemli Notlar
1) Nesneler “onu” sözcüğüyle okunamayan yüklemlerin bulunduğu cümlelerde aranmaz.
Örnek: “Ayakkabısını giyip sessizce dışarı çıktı.”
Bu cümlede “çıktı” yüklemi “onu” sözcüğüyle okunamadığı için nesne bulunmaz.
2) Doğrudan anlatımlarda cümle sonundaki “dedi” sözcüğü yüklem olur, önceki öge de genellikle belirtisiz nesnedir. Bu tür cümleler birden çok yüklemli cümle değil, iç içe girmiş birleşik yapılı cümledir.
Örnekler:
Bebeği uyuttuktan sonra biraz konuşalım, dedi.
“Gecenin bu vaktinde neden uyumuyorsun?” dedi.
Öğretmenimiz: “Yaz tatilinde bol bol kitap okuyun.” dedi.
3) Özneyi bulmak için sorduğumuz sorulardan biri olan “ne” sorusu aynı zamanda nesneyi de buldurur. Bunların arasındaki farkı şöyle sıralarız:
Yüklem isimse bulduğumuz öge, özne olur.
“Ne?” sorusu cümlede işi yapanı bulduruyorsa yine öznedir.
4) Birden fazla yüklemli cümlelerde bazen ihtiyaç duyduğumuz bir nesnenin olmaması anlatım bozukluğuna neden olur.
Örnek: Önce kitaba dikkatle baktı, sonra satın almaya karar verdi.
Açıklama: Bu cümlede nesne eksikliği var çünkü ikinci cümleyi “kitaba” sözcüğüyle okuyamayız, o yüzden “satın almaya” sözcüğünden önce “onu” nesnesini getiririz. Cümleyi şu şekilde düzeltiriz: “Önce kitaba dikkatle baktı, sonra onu satın almaya karar verdi.”
2) Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç)
Cümlede yüklemin yerini; yönelme, bulunma ya da ayrılma bakımından etkileyen ögedir. Bu ögeyi bulmak için “nereye, nerede, nereden, kime, kimde, kimden, neye, neyde veya neyden?” sorularından birini sorarız.
Aşağıdaki cümlelerde altı çizili ögeler yer tamlayıcısıdır. Bunları bulmak için hangi soruyu sorduğumuza dikkat edelim:
Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç) Örnekleri
Yazılıda iyi puan alan kızımı sinemaya götüreceğim. (Nereye götüreceğim?)
Bazı kaba davranışları olduğu için geziye davet edilmedi. (Nereye davet edilmedi?)
Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır. (Nereden çıkarır?)
Yaz tatillerinde dükkânda babasına yardım ederdi. (Nerede ve Kime yardım ederdi?)
Ufak ufak başlayan yağmur başımıza düşüyordu. (Nereye düşüyor?)
Çorbaya biraz pul biber ve karabiber kattım. (Nereye kattım?)
Arık etten yağlı tirit olmaz. (Neyden olmaz?)
Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç) ile ilgili Önemli Notlar
1) Yer tamlayıcısını bulmak için soracağımız soruların sonunda -e, -de, -den hal eklerinden biri olur. (nereye, nerede, nereden…) O yüzden bunların dışında bir soru soramayız.
2) -e, -de, -den eklerini alan her sözcüğün yer tamlayıcısı olduğunu söyleyemeyiz. Aşağıdaki örneklere dikkatle bakmanızı öneririm:
Örnekler:
Değerli yolcularımız, birazdan çay molası vereceğiz. (Altı çizili ekin bulunduğu sözcük cümlede zarf tümlecidir.)
Sıradan olayları etkileyici bir üslupla anlatmış. (Burada altı çizili “-dan” eki sıfat tamlaması kurmuş ve cümlede nesne içindedir.)
Sözde soruların, gündemi değiştiremez. (“-de” hal eki özne içindedir.)
3) Bir cümlede birden fazla yer tamlayıcısı olabilir. Önemli olan farklı sorulara cevap vermesidir.
Örnek: Şimdi otobandan şehir merkezine varıyoruz.
Açıklama: Cümlede iki ayrı yer tamlayıcısı var.
4) Yer tamlayıcısı da bazen birden çok sözcükten (söz öbeğinden) oluşur. Aşağıdaki cümlede altı çizili sözcükler, grup halinde yer tamlayıcısını oluşturmuştur:
Örnek: Senin gibi dürüst bir insandan bunu beklemezdim.
Çözümlü Soru – 2
I. Yıllara meydan okumuş kitabı kim istemez ki?
II. Bu rafta duranlar yıllara meydan okumuş kitaplardı.
III. Yıllara meydan okumuş kitaba sözüm olamaz.
IV. Yıllara meydan okumuş kitaplar genellikle sahaflarda bulunur.
V. Bunları yıllara meydan okumuş kitaplardan ayırt etmeliyiz.
“Yıllara meydan okumuş kitaplar” sözü, yukarıdaki hangi cümlelerde aynı ögede bulunmaktadır?
A) I ve III
B) ) I ve IV
C) II ve IV
D) III ve V
E) IV ve V
Çözüm için tıklayınız.
I. Yıllara meydan okumuş kitabı kim istemez ki? (Nesne)
II. Bu rafta duranlar yıllara meydan okumuş kitaplardı. (Yüklem)
III. Yıllara meydan okumuş kitaba sözüm olamaz. (Yer Tamlayıcısı)
IV. Yıllara meydan okumuş kitaplar genellikle sahaflarda bulunur. (Özne)
V. Bunları yıllara meydan okumuş kitaplardan ayırt etmeliyiz. (Yer Tamlayıcısı)
Dikkat ettiğiniz gibi III ve V. cümlede yer tamlayıcısı olmuş, o yüzden doğru cevap “D” seçeneğidir.
3) Zarf Tümleci (Zarf Tamlayıcısı)
Cümlede yüklemin miktarını, zamanını, durumunu, yönünü, sebebini, koşulunu bildiren ögelerdir. Bu ögeyi bulmak için “neden, niçin, niye, ne diye, hangi sebeple, hangi amaçla, nasıl, ne zaman, ne kadar…” gibi sorulardan birini sorarız.
Aşağıdaki cümlelerde altı çizili ögeler zarf tümlecidir. Bunları bulmak için hangi soruyu sorduğumuza dikkat edelim:
Zarf Tümleci Örnekleri
Kendisini haksızlığa uğramış biri olarak görüyor. (Nasıl görüyor?)
Ben kitap okurken yanımda müzik dinlemeni istemiyorum. (Ne zaman istemiyor?)
Hatalı olduğunu anladığı zaman arkadaşlarının gönlünü alırdı. (Ne zaman gönlünü alırdı?)
Burada binaların güney cephesi daha çok tercih ediliyor. (Ne kadar tercih ediliyor?)
Sesini biraz yükseltince salondaki konuklar dikkatle dinledi. (Ne zaman dinledi?)
Bir göz ağlarken öbür göz gülmez. (Ne zaman gülmez?)
Sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer. (Nasıl yer?)
Okula gelemediği için notları Nermin’den aldı. (Niçin aldı?)
Ala keçi her vakit püsküllü oğlak doğurmaz. (Ne zaman doğurmaz?)
Yer Yön Zarfı
Yer yön bildiren “iler, geri, aşağı, yukarı, içeri, dışarı, öte ve beri” sözcükleri herhangi bir ek almadan fiil yükleminin yönünü bildiriyorsa zarf tümlecidir. Eğer başka ek ya da görev almışsa soracağımız soruya göre değerlendiririz.
Örnekler:
Biraz temiz hava almak için dışarı çıktım. (Zarf tümleci)
Biraz temiz hava almak için dışarıya çıktım. (Yer tamlayıcısı)
Sesin nereden geldiğini anlamak için yukarı baktı. (Zarf tümleci)
Sesin nereden geldiğini anlamak için yukarıya baktı. (Yer tamlayıcısı)
Gürültü geliyor diye yukarı katı şikayet etmiş. (Belirtili nesne)
Zarf Tümleci ile ilgili Önemli Notlar
1) Zarf tümlecini “nasıl?” veya “ne kadar?” sorusuyla bulmamız için yüklemin fiil olması gerekir çünkü isimlere sorduğumuzda zarf tümleci değil, sıfat olur.
2) Fiil yüklemine “nasıl?” sorusunu sorarak bulduğumuz zarf tümleci durum anlamı bildirir.
3) Fiil yüklemine “ne zaman?” sorusunu sorarak bulduğumuz zarf tümleci zaman anlamı bildirir.
4) “Ne?” sorusu “neden, niçin?” anlamında kullanılmışsa zarf tümlecini buldurur. Bunun dışında özne ya da nesneyi buldurur.
Örnekler:
Hayırdır, deminden beri ne bakıyorsun? (Zarf tümlecini buldurur.)
Buyurun ne aramıştınız? (Nesneyi buldurur.)
Dün gelen kolilerin içinde ne vardı? (Özneyi buldurur.)
5) Yüklemi amaç veya sebep yönünden etkileyen yargılar cümlede zarf tümleci olur.
Örnekler:
Buzdolabını tamir ettirmek için servisi aradım. (Amaç anlamında zarf tümleci.)
Buzdolabı bozulduğu için servisi aradım. (Sebep anlamında zarf tümleci.)
6) -den / -dan hal eki sebep bildiriyorsa zarf tümleci, ayrılma anlamı bildiriyorsa yer tamlayıcısı olur.
Örnekler:
Yoğun kar yağışından bir türlü ilerleyemiyorduk. (Sebep anlamı bildirdiği için zarf tümlecidir.)
Küçük çocuk oturduğu yerden anne ve babasını izliyordu. (Ayrılma anlamı bildirdiği için yer tamlayıcısı.)
7) “-den” hal eki bazen zaman görevinde yani zarf tümleci yapar.
Örnekler:
Otobüse zamanında varmak istiyorsan valizini sabahtan hazırlamalısın.
Gezi için gideceğimiz yerlerin listesini önceden çıkarmış.
8) Zarf tümleci de bazen birden çok sözcükten (söz öbeğinden) oluşur. Aşağıdaki cümlede altı çizili sözcükler, grup halinde zarf tümlecini oluşturmuştur:
Örnek: Okumanın öneminden bahsettiklerinde hemen esnemeye başladı.
Edatlı Tümleç (Edat / İlgeç Tümleci)
Cümlede birliktelik ya da araç (vasıta) anlamı bildiren edatlı tümleç, “neyle ya da kimle?” sorularından biriyle bulunur. Ayrıca bu ögelerin sonunda “ile” edatı vardır.
Edatlı Tümleç Örnekleri
Yarınki geziye arkadaşımla katılacağım. (Birliktelik)
Dünkü sinemaya kuzenimle gittim. (Birliktelik)
İstanbul’a uçakla bir saatte vardık. (Araç)
Kardeşim bundan sonra servisle gidecek. (Araç)
Not: Sıralı ya da bağlı cümlelerde ihtiyaç duyulan bir edatlı tümlecin yazılmaması anlatım bozukluğuna neden olur.
Örnek: Birazdan Burak’ı çağırıp konuşacağım.
Cümleyi şu şekilde düzeltiriz: “Birazdan Burak’ı çağırıp onunla konuşacağım.”
Ara Sözler
Bunlar iki şekilde çıkar: Biri cümle içi unsurdur, diğeri de cümle dışı unsur yani ara cümledir.
1) Cümle İçi Unsur (Açıklayıcı Unsur)
- Kendinden önceki ögeyi açıklar.
- Onunla aynı öge içindedir.
- Başında ve sonunda virgül ya da kısa çizgi olur.
Aşağıda koyu harflerle yazdığım ara sözler kendinden önceki ögeyle bütün olup onları açıklamıştır.
Örnekler:
Hasan -hani şu geçen gün olay çıkaran- yine buraya gelmiş. (Ara söz özneyi açıklamış.)
Duvarları boyaması için Erkan’dan, bizim komşudan, yardım istedim. (Ara söz yer tamlayıcısını açıklamış.)
Pınar ablayı, mahallemizin kibar ve düşünceli teyzesini, bir haftadır göremedik. (Ara söz belirtili nesneyi açıklamış.)
Soner, apartmanımızın en afacan çocuğu, yine bir olay çıkarmış. (Ara söz özneyi açıklamış.)
2) Cümle Dışı Unsur (Ara Cümle)
- Kendinden önceki ögeyi açıklamaz..
- Herhangi bir öge içinde olmaz.
- Genellikle ünlem, seslenme, onay, ret sözcükler ya da cümle içinde cümle şeklinde çıkar.
Aşağıda altı çizili ara cümlelere dikkat ediniz. Bunları bir öge içinde değerlendirmeyiz.
Örnekler
Toplantıda konuşmamı dinleyenler – bunların çoğunu tanımıyorum – bana hak verdi.
Deminden beri bana bağırdığını, bu olayı öğretmene henüz söylemedim, sen de gördün.
Sayın Seyircilerimiz, dikkatsiz sürücüler yüzünden bu yolda –ne yazık ki– yine kaza oldu.
Dün akşam yaptığı böreği -inanın çok lezzetliydi- pikniğe götürecekmiş.
Cümlede Vurgu
Cümlenin ögeleri konusunun doğrudan alt başlığı içinde değildir ancak ögelerin konumu ve vurgulu okunmasıyla ilgili bazı kurallar bulunmaktadır. Ayrıca sorularda çıkma ihtimali olduğu için bu konuya önem vermeniz gerekir.
Konuşurken ya da yazarken önem verdiğimiz bir ifadenin karşıdaki kişinin dikkatini çekmesi için cümlede bazı yer değişiklikleri yaparız. Bu düzenleme sayesinde ön planda olan sözcükleri daha vurgulu söyleriz ancak cümledeki her sözcüğü vurgulu söyleyemeyiz, bunun bazı kuralları vardır:
1) En sık karşılaştığımız kural: Fiil yükleminden hemen önceki öge vurgulu olur.
Aşağıda aynı cümleyi ögelerini değiştirerek üç kez yazdım. Sonda duran “anlatacağım” yükleminden önceki ögeler vurguludur.
Zamanı geldiğinde ona tüm bildiklerimi anlatacağım. (Nesne vurgulu.)
Zamanı geldiğinde tüm bildiklerimi ona anlatacağım. (Vurgu yer tamlayıcısı üzerinde.)
Ona tüm bildiklerimi zamanı geldiğinde anlatacağım. (Zarf tümleci vurgulu.)
2) İsim yüklemlerinde vurgu yüklem üzerindedir.
Aşağıdaki örneklerde altı çizili isim yüklemleri vurguludur.
Örnekler:
Tek yumurta ikizleri arasındaki farkı bulmak zordur.
Çalışmalarımızın onaylanmadığını bilen tek kişi sensin.
Toplumsal alanda dikkat etmemiz gereken bazı kurallar vardır.
3) Cümlede “de” veya “ki” bağlacı varsa bunlardan önceki öge vurguludur.
“Öykü abla dün bize kahvaltılık birkaç şey getirdi.” cümlesini oluşturan sözcükleri değiştirmeden aşağıda üç kez yazdım. Sadece “de” bağlacının yerini değiştirerek vurgulu ögelerin de nasıl değiştiğine dikkat ediniz.
Örnekler:
Öykü abla da dün bize kahvaltılık birkaç şey getirdi. (“de” bağlacından önceki öge özne olduğu için vurgu özne üzerindedir.)
Öykü abla dün de bize kahvaltılık birkaç şey getirdi. (Bağlaçtan önceki zarf tümleci vurgulu.)
Öykü abla dün bize de kahvaltılık birkaç şey getirdi. (Bağlaçtan önceki yer tamlayıcısı vurgulu.)
4) Neden, niçin, niye, ne zaman, ne… gibi soru sözcükleri varsa bunlar vurguludur.
Aşağıda altı çizili soru sözcükleri vurguyu üzerinde çekmiştir.
Örnekler:
Bana neden haber vermeden gittin? (Zarf tümleci vurgulu.)
Böyle hızlı yüzmeyi kimden öğrendin? (Yer tamlayıcısı vurgulu.)
Yarınki maçı kim yönetecek? (Özne vurgulu.)
5) “mi” soru edatından önceki öge vurguludur.
“Ahmet Hoca bugün bize test dağıttı.” cümlesini oluşturan sözcükleri değiştirmeden aşağıda üç kez yazdım “mi” soru edatının yerini değiştirerek vurgulu ögelerin de nasıl değiştiğine dikkat ediniz.
Örnekler:
Ahmet Hoca mı bugün bize test dağıttı? (“mi” soru edatından önceki özne olduğu için vurgu özne üzerindedir.)
Ahmet Hoca bugün mü bize test dağıttı? (Soru edatından önceki zarf tümleci vurgulu.)
Ahmet Hoca bugün bize test mi dağıttı? (Soru edatından önceki nesne vurgulu.)
Cümlenin Ögeleri Genel Notlar
Cümlenin ögeleri genel notlar bölümünde konuyla ilgili bazı önemli bilgileri aşağıda maddeler halinde sıraladım.
1. Bölüm
1) Bir cümlenin ögelerini ararken soruları her zaman yükleme sormanız gerekir. Yüklemin dışındaki fiil ya da fiilimsiye sormak yanlış ögeyi bulmanıza neden olur.
Örnek 1: Kalemi verdikten sonra sınıftan ayrıldı.
Açıklama: Eğer soruları “verdikten” sıfat fiiline sorarsanız “kalemi” sözcüğü nesne olur ancak cümlenin asıl yüklemi “ayrıldı” sözcüğüdür ve geçişsiz olduğu için nesne kabul etmez. Cümlenin ögelerine ayrılmış şekli şöyledir:
Kalem verdikten sonra: zarf tümleci
Sınıftan: yer tamlayıcısı
Ayrıldı: yüklem
Örnek 2: Bizim mahalledeki Selim’i tanımayan yoktur.
Yukarıdaki öneriye göre soruları yükleme sormamız gerekiyor, o yüzden öge sıralaması şu şekildedir:
Bizim mahalledeki Selim’i tanımayan: özne
Yoktur: yüklem
2) Bir cümlede önce yüklem, sonra özneyi aramak daha doğru olacaktır, diğer ögelerin sırası size bağlıdır.
3) Tek yüklemli cümlede nesne de tektir ancak birden fazla dolaylı tümleç veya zarf tümlecine rastlamak mümkün.
Örnekler:
Elektrik kesilince / yavaş yavaş / dışarı / çıktı.
Bu cümlenin ögeleri sırasıyla: zarf tümleci / zarf tümleci / zarf tümleci / yüklem
Otogara varınca / otobüsten / aşağıya / indi.
Öge Sırası: zarf tümleci / dolaylı tümleç / dolaylı tümleç / yüklem
4) Tanım cümleleri genellikle özne yüklem ya da özne yer tamlayıcısı ve yüklem şeklinde bir sıralamaya sahip olur.
Örnekler:
Sıfatlar, isimlerin anlamını etkileyen sözcüklerdir. (Özne / Yüklem)
Zarflar; sıfat, zarf, fiil ya da fiilimsilerin anlamını etkileyen sözcüklere denir. (Özne / Yer Tamlayıcısı / Yüklem)
2. Bölüm
5) Gizli öznesi olan cümleyi ögelerine ayırırken özneyi yazmayız. Örneğin “Bu konunun ne kadar önemli olduğunu unutma.” Cümlesinin öge dizilimi şu şekildedir: nesne / yüklem
6) Kurallı cümlede sonda duran sözcük ek eylem “-dır, -di, ya da -miş” alarak yüklem olmuşsa isim cümlesini oluşturur.
Örnekler:
Sana doğum gününde aldığım kıyafet neredeymiş?
Gece vakti bağırarak şarkı söyleyen kimdi?
Lokantada içtiğimiz çorba nasıldı?
7) Deyimler cümlede bütün haldedir, yani deyimi oluşturan sözcükleri ayrı öge içine alamayız ancak atasözlerini ögelerine ayırmak mümkün.
Örnek Atasözleri:
Sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer.
Özne: Sütten ağzı yanan
Nesne: yoğurdu
Zarf tümleci: üfleyerek
Yüklem: yer
Tilkinin dönüp dolaşıp geleceği yer kürkçü dükkânıdır.
Özne: Tilkinin dönüp dolaşacağı yer
Yüklem: kürkçü dükkânıdır.
8) Birden çok yüklemli cümleleri ögelerine ayırırken her ögeyi, bağlı bağlı olduğu yükleme sorarak buluruz. Örneğin “Akılları pazara çıkarmışlar, herkes yine kendi aklını almış.” cümlesinde önce ilk cümleden başlayabiliriz.
“Akılları pazara çıkarmışlar.”
Nesne: akılları
Yer tamlayıcısı: pazara
Yüklem: çıkarmışlar.
Sonra 2. cümleye bakarız: “Herkes yine kendi aklını almış.”
Özne: herkes
Zarf tümleci: yine
Belirtili nesne: kendi aklını
Yüklem: almış
Cümlenin Ögeleri Özet Kartlar
Cümlenin ögeleri konusuyla ilgili önemli bilgi ve örnekleri aşağıdaki bilgilendirme grafiğinde birleştirdim. Böylece konu çalışması yaptıktan sonra konuyu unutmamak için bakabilirsiniz. Ayrıca, aşağıdaki linke tıklayıp bilgilendirme grafiğini indirebilir, projeksiyonda kullanabilirsiniz. İşte, cümlenin ögeleri özet kartlar:
Sıkça Sorulan Sorular
Değerli Öğrenciler, internette arama motorlarında sıkça sorulan soruları bulup listeledim ve aşağıda cevaplamaya çalıştım. İşte, o sorular ve cevapları:
Önce yüklemi bulmamız gerekiyor. Kurallı cümlede her zaman sonda bulunan yükleme soracağımız sorularla diğer ögeleri de buluruz.
Cümlenin ögeleri: yüklem, özne, nesne, yer tamlayıcısı, zarf tümleci ve edatlı tümleçtir.
Dolaylı tümleci yükleme soracağımız nereye, nerede, nereden, kime, kimde, kimden, neye, neyde, neyden sorularından biriyle buluruz ancak zarf tümlecini neden, niçin, niye, ne zaman, ne kadar, nasıl, hangi amaçla, hangi sebeple… gibi sorularla buluruz.
Cümlenin içinde bulunan ancak cümlede temel yüklemle bağlantısı olmayan unsurlardır. Bunlar, bulunduğu cümlenin herhangi bir ögesi olmaz. Çoğunlukla cümle içinde cümle şeklinde karşımıza çıkar.
Örnekler:
Deminden beri bana saygısızlık yaptığını, bu olayı henüz müdüre söylemedim, herkes gördü.
Değerli Yolcular, kardan dolayı yol kapalı olduğu için –ne yazık ki– beklemek zorundayız.
Dün akşam yaptığı keki –inanın çok lezzetliydi– bize ikram etmedi.
Cümlenin ögeleri konu anlatımını PDF biçiminde indirmek için tıklayınız.
TYT Türkçe dersi içeriklerine ulaşmak için tıklayınız.
Beni Instagram üzerinden takip ediniz.
“Cümlenin Ögeleri Konu Anlatımı” için 8 görüş