Fiilde Çatı Konu Anlatımı

İşte, fiilde çatı konu anlatımı:

Fiilde Çatı Konu Anlatım

A) Öznesine Göre Fiilde Çatı

1) Etken Çatılı Fiiller

İşin kim tarafından yapıldığı bellidir. Bu nedenle etken çatılı fiiller “birileri tarafından” sözüyle okunamaz.

Gerçek özneyi kabul eder. Bu fiillerin bulunduğu cümlelerde özne açık ya da gizli haldedir.

Örneğin “Çocuklar bahçede kovalamaca oynuyordu.” cümlesinde “oynuyordu” fiili “birileri tarafından sözüyle okunamaz. Çünkü işi yapan bellidir (çocuklar). Başka bir örnek daha verelim: “Bayram harçlıklarıyla kendine güzel bir kıyafet aldı.” cümlesinde özne gizli haldedir ancak işi yapan belli olduğu için “aldı” fiili etkendir.

Örnekler

Görevliler bahçeyi temizliyordu. (“Birileri tarafından temizliyordu.” cümlesi anlamsız olduğu için etken fiildir.)

​Kalemimi dışarı attı. (“Birileri tarafından attı.” anlamsız olduğu için etkendir.)

​Sahadaki oyuncuyu çağırdı.

Kendisiyle alay ettikleri için çok kızdı.

Her bir not için birer satır boşluk bırakın.

Saatlerce yemek yemediği için çok acıkmıştı.

Reşat Nuri Güntekin’in “Akşam Güneşi” adlı eserini okuyorum.

2) Edilgen Çatılı Fiiller

Eylemin kim tarafından yapıldığı belli değildir. Bu nedenle edilgen çatılı fiiller “birileri tarafından, başkası tarafından” gibi sözlerle okunabilir.

Bu fiillerin olduğu cümlelerde özne sözde ya da örtülüdür.

Etken çatılı fiiller “-l” ya da “-n” çatı eklerinden birini alır.

Örneğin “Ağaçların kuruyan dalları budandı.” cümlesinde “budandı” fiilini “birileri tarafından” ifadesiyle okuyabiliyoruz. Çünkü budama işini yapan belli değil.

Örnekler

Eskimiş kıyafetler bir kenara atıldı. (Sözde Özne: eskimiş kıyafetler)

Bu konu daha önce de anlatıldı. (Sözde Özne: bu konu)

Açılmayan şemsiyeler koliye bırakıldı. (Sözde Özne: açılmayan şemsiyeler)

Törende üç şiir ve bir düz yazı okundu. (Sözde Özne: üç şiir ve bir düz yazı)

Fuarda yeni araçların tanıtımı yapıldı. (Sözde Özne: yeni araçların tanıtımı)

Ağaçtaki cevizler üç günde toplandı. (Sözde Özne: Ağaçtaki cevizler)

Bu kapıdan giriş tadilat nedeniyle bir süreliğine yapılmayacak. (Sözde Özne: Bu kapıdan giriş)

Not: Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi sözde özneler işi yapan değil, yapılan işten etkilenen durumdadır.

​Not: Öyle fiiller vardır ki bazı cümlede etken, bazılarında edilgen çatı özelliği kazanır. Hata yapmamak için cümleyi önce baştan sona kadar okumak, sonra fiili “birileri tarafından” sözüyle tekrar okumak, ona göre değerlendirmek gerekir.
Örnekler:
Kadına yol vermek için kenara çekildi. (Etken)
Arızalı araba yolun sağına çekildi. (Edilgen)
​Aynanın karşısında süslendi. (Etken)
Okul, etkinlik için süslendi. (Edilgen)

Not: Sözde öznelerin bulunduğu cümlelerde işi yapan ögeye örtülü özne denir. Bu özneler genellikle “tarafından” sözüyle birliktedir.
Örnekler:
Kazalı araçlar şoförleri tarafından kenara çekildi. (Sözde Özne: kazalı araçlar, örtülü özne: şoförler)
Bahçedeki yapraklar görevliler tarafından itinayla temizlendi. (Sözde özne: bahçedeki yapraklar, örtülü özne: görevliler)

3) Dönüşlü Çatı (Dönüşlü Fiil)

Tıpkı edilgen çatılı fiiller gibi “-l” ya da “-n” çatı eklerinden birini alır.

Gerçek özneyi kabul eder. Bu nedenle “birileri tarafından” sözüyle okunamaz.

Özne hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenen bir ögedir. Yani yapılan iş özneye geri döner.

Örnekler

Kendisini dinlemediğiniz için çok kırılmış.

Sonuçlarımın iyi çıktığını duyunca anneme sarıldım.

Arkadaşının kazasını duyunca üzüldü.

Poşetteki ekmek birkaç gün sonra küflendi.

Kiralık araba düğün için güzelce süslendi.

Evimiz geçen yaz iki günde boyandı.

Deniz suyu kayalıkların gerisine çekildi.

Kullanıldığı cümleye göre edilgen ya da dönüşlü olabilen fiillere dikkat

Edilgen ve dönüşlü çatılar “-l ya da -n” çatı ekini alabilir. Bu nedenle ayırt etmekte zorlanan olabilir. Bunların aralarındaki önemli farklardan biri de şudur: Edilgen çatılı fiilin sözde özne, dönüşlünün de gerçek özneyi kabul etmesidir. Ayrıca edilgen çatının “birileri tarafından” sözüyle okunabildiğini dönüşlünün de okunamadığından bahsettim. Dönüşlü çatılarda özne hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenen bir ögedir ancak edilgen çatıda özne işi yapmaz, yapılan işten etkilenir.

Örnekler

Senin için her türlü zorluğa katlandım. (Dönüşlü)

Ütülenen gömlekler, renklerine göre katlandı. (Edilgen)

Oğluna kızan kadın, mutfakta bir süre söylendi. (Dönüşlü)

Gittiğimiz düğünde hareketli şarkılar söylendi. (Edilgen)

Kaldırımda yürüyen adam birden kenara çekildi. (Dönüşlü)

Kazalı araç yolun sağına çekildi. (Edilgen)

Sporda terleyen çocuk bir süre sonra yıkandı. (Dönüşlü)

Yeni doğan bebek dün yıkandı. (Edilgen)

Uyarı: Yukarıdaki cümle çiftlerinde ortak kullanılan fiiller, kazandığı anlama göre edilgen ya da dönüşlü çatı olmuştur. O yüzden bir fiilin çatısı cümleden bağımsız değerlendirilmemeli.

4) İşteş Çatı (İşteş Fiil)

Birden çok özne tarafından gerçekleştirilir

Eylemin karşılıklı ya da birlikte yapıldığı anlamını bildirir.

Bu fiiller”-ş” çatı ekini alır.

Tıpkı etkenler gibi gerçek (açık ya da gizli) özne bulundurur.

Örnekler:

Tiyatronun komik bir sahnesinde izleyiciler kısık sesle gülüştü. (birlikte)

Uzun süre birbirini görmeyen eski dostlar yemekten önce selamlaştı. (karşılıklı)

Araba lastiği patlayınca ağaçtaki kuşlar birden uçuştu. (birlikte)

Aralarında tartışan gençler bir süre sonra dövüştü. (karşılıklı)

Birçok işçi servis gelene kadar durakta bekleşti. (birlikte)

Kurbanlık koyun için iki taraf hararetle tokalaştı. (karşılıklı)

Sabah sporu için gençler stadyumda koşuşturuyordu. (birlikte)

B) Nesnesine Göre Fiilde Çatı

1) Geçişli Çatılı Fiiller

Nesneyi kabul eden fiillerdir. Anlamına göre iş (kılış) bildirir. Bu tür fiiller “onu” ya da “neyi?” sözcüğüyle okunur.

Örnekler

Onun için bir hediye aldım. (“Onu aldım” cümlesi anlamlı olduğu için geçişlidir.)

Sana yaşadıklarımı anlatacağım. (“Onu anlatacağım.” geçişlidir.)

Daha dün anlattığım konuyu unutmuşsun.

Üşüdüğü için ablasının hırkasını giydi.

Deneme sınavında çözemediği soruları sordu.

Gönlünü almaya çalışan arkadaşını affetti.

Yıllardır görmediğim akrabamı hemen tanıdım.

Konunun en zor kısmını sonunda anladım.

Yarışmadaki zor soruları bile bildi.

Kimseye haber vermeden toplantıyı terk etti.

Uyarı: Bazı geçişli fiillerin yüklem olduğu cümlelerde nesne olmayabilir ama bu onların nesneyi kabul etmediği anlamına gelmez.

Örnekler

Şehrin tüm kitapçılarında gün boyu hiç üşenmeden aramıştım. (Cümlede nesne yoktur ancak “Onu aramıştım” anlamlı olduğu için geçişli sayılır.)

Mağazanın önünden geçerken gördüm. (onu)

Herkesin yanında ve telaşla anlattı. (olayı)

Bol suyla yıkayıp küçük tencerenin içine koydu. (sebzeleri)

2) Geçişsiz Çatılı Fiiller

Nesne almayan fiillerdir.

Anlamına göre durum bildirir.

Bu tür fiiller “onu” ya da “neyi?” sözcüğüyle okunamaz.

Örnekler

Odasına geçip biraz uyudu. (“Onu uyudu” anlamsız olduğu için geçişsizdir.)

Kalemi bana verip gitti. (“Onu gitti” anlamsız, geçişsizdir.)

Depodaki su günden güne azalıyordu.

Dışarıda çalıştığı için çok yorulmuş.

Çalışma yapmak için odasına gitti.

Kitabın ön sözünü okumak için sandalyeye oturdu.

Yolun karşısındaki markete doğru ilerledi.

Bu şekildeki dayatmacı tavırların sana yakışmadı.

Takım, üst tura çıkamayınca çok üzüldü.

Bulutların dağılmasıyla güneş tekrar göründü.

Uyarı: Bazı fiiller cümlede kazandığı anlama göre geçişli veya geçişsiz olabiliyor. Hata yapmamak için cümleyi baştan sona kadar okuyalım, sonra fiili “onu” sözcüğüyle okuyup anlamda bozulma olmuş mu diye kontrol edelim.

Örnekler:

Dolmuş az önce buradan geçti. (Geçişsiz)

Yarışmada arkadaşını geçti. (Geçişli)

3) Oldurgan Çatı (Oldurgan Fiil)

Geçişsiz çatılı eylemler “-r, -t, -tır” eklerinden birini alarak geçişli hale gelir.

Örnekler

Bavula sığmayan eşyaları çıkardı.

Daldaki olgunlaşmış elmaları kopardı.

Bebeği ninni söyleyerek yatırdı.

Elindeki oyuncağı alınca çocuğu ağlattı.

Aniden çıkan gürültü hepimizi korkuttu.

Dolaptaki yemeği hemen pişirdi.

Anlattığı bir olayla salondakileri güldürdü.

İtfaiye ekipleri yoğun uğraşla yangını söndürdü.

4) Ettirgen Çatı (Ettirgen Fiil)

Geçişli çatılı eylemlerin “-r, -t, -tır” eklerinden birini alarak geçişlilik derecesinin artmasıdır.

Bu fiillerin bulunduğu cümlede özne işi kendisi yapmaz, başkasına yaptırır.

Örnekler

Çocuğa bol köpüklü ayran içirdi.

Yaşanan olayı Cemal’e söyletti.

Sırası gelen öğrencilere şiir okuttu.

Odada bağırdığı için haberleri kimseye dinletmedi.

Trafik yoğun olduğu için yolcuları durakta bekletti.

Yaşanan olayı görevliye tutanakla yazdırdı.

Not: Oldurgan ve ettirgen çatılı fiiller geçişli çatılı gibi nesne alabilir.

Not: Ettirgen çatılı fiiller, sondaki “-r, -t, -tır” ekini almadan önce ya geçişlidir ya da oldurgandır. Yani ettirgen fiiller bazen bu “-r, -t, -tır” eklerinden ikisini alabilir.

Örnekler: beklettir, içirt, uyuttur ya da koşturt gibi örnekler.

Dikkat: -l ve -n çatı ekleri nesneyi kabul etmez. Bu yüzden edilgen ve dönüşlü çatılı fiiller -r, -t, -tır çatı ekini almadığı sürece geçişsiz sayılır.

Önemli Bilgiler

1) Fiil yüklemli cümlelerin çatısı varken isim yüklemli cümlelerde çatı özelliği aranmaz.

Örnek: Aldığımız elmaların içinde kurt vardı. (İsim yüklemli olduğu için cümlede çatı özelliği aranmaz.)

Uyarı: İsimden türeyip fiil olan sözcüklerde çatı özelliği aranabilir.

Örnek: Gömleği zamanla pembeleşmiş. (“pembe” sözcüğü isim olsa da “-leş” yapım ekini alarak fiile dönüşmüştür. Çatı özelliği aranır. Hatta öznesine göre etken, nesnesine göre geçişsiz olduğunu söyleyebiliriz.)

2) Fiilde çatı ekleri (-l, -n) fiilden fiil yapan eklerdir, buna dikkat edelim.

Örnek: Fidanları suladı. (“suladı” fiilinde “-l” çatı eki yoktur çünkü “su” isimdir. Buradaki “-la” isimden fiil yapan yapım ekidir.)

3) Bazı etken çatılı fiiller -l ya da -n eklerinden birini alsa bile öznesi gerçektir, yani işi yapan bellidir. Bunlara “dönüşlü” çatı da denir. Bu tür fiillerin olduğu cümlelerde özne hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenen bir ögedir. Başka bir ifadeyle yapılan iş özneye geri dönmektedir.

Örnek 1: Çocuk, işi yapmak için hevesle öne atıldı.

Açıklama: “-l” çatı ekini almasına rağmen çocuk öne atılma işini kendisi yaptığı için gerçek özne durumundadır. Bu yönüyle etken çatı sayılır ayrıca buna “dönüşlü çatı” da denir.

Örnek 2: Pikniğe gideceğini duyunca çok sevindi.

Açıklama: “-n” çatı ekini almıştır ama sevinen kişi bellidir. Öznesi gerçek olup “sevindi” fiili etken çatılıdır. Aynı zamanda “dönüşlü” olarak da kabul edilebilir.

4) Etken çatılı bazı fiiller “-ş” ekini alarak bir işin karşılıklı ya da birlikte yapıldığı anlamını taşıyabilir. Bu tür fiillere “işteş” çatı da denir.

Örnekler:

Gençler konuyu aralarında tartıştı. (Karşılıklı)

Bir süre sessizce bakıştılar. (Karşılıklı)

Anlaşmazlık çıkınca dövüştüler. (Karşılıklı)

Kuşlar bir anda uçuştu. (Birlikte)

Sesi duyan çocuklar sağa sola kaçıştılar. (Birlikte)

Alıştırmalar

Aşağıdaki cümlelerde fiillerin çatılarını örnekteki gibi bulunuz.

Duvarı kimin çizdiğini gördün mü? (Etken / Geçişli)

Burada birbirimize her zaman yardım etmeliyiz. (………….. / …………..)

Eylül ayının ilk haftası önemli bir toplantı yapılacak. (………….. / …………..)

Çalışma saatlerini netleştirmek için müdürle görüştü. (………….. / …………..)

Yazdığı romanın başlangıcı sıkıcı olsa da ilerleyen sayfalarda bir maceranın içinde bulursunuz kendinizi. (………….. / …………..)

Sıkça Sorulan Sorular