İşte, 6. sınıf sözcükte yapı konu anlatımı:
6. Sınıf Sözcükte Yapı
A) Kökler
Bir sözcüğün üzerindeki bütün ekin çıkarılmış en kısa halidir, eke göre önde olur ve sözcüğün anlamıyla arasında bağlantı kurulabilir.
Örnekler: sus, çay, renk, gel, ev, kutu, ben, cam, araba, bulut…
Not: Kökün kelimenin kendisiyle anlamsal bir bağı vardır. Yani “balıkçı” kelimesinin kökü “bal” değil, “balık”tır. Çünkü “bal” ile “balık” arasında anlamsal bağ kurulamaz.
6. sınıf sözcükte yapı konu anlatımı içinde önemli alt başlıklardan biri olan kökler, isim ve fiil olmak üzere ikiye ayrılır:
1) İsim Kökü:
Varlık, kavram veya olay anlamı olarak kullanılan köklerdir. Bu kökler -mek/-mak mastar ekini kabul etmez.
Örnekler: çanta, resim, ev, duvar, su, perde, elma, limon, tablo, göz, saat, hasta…
2) Fiil Kökü:
Hareketlilik anlamı taşıyan köklerdir. İş, oluş veya durum bildirir. Bu kökler -mak/-mek mastar ekiyle okunabilir.
Örnekler: git-, kal-, gör-, sus-, in-, çık, duy-, bil-, yaz-, çiz-, yap-, kes-, kaç-, sat-…
B) Ekler
Sözcüklere yeni anlamlar kazandıran, onların türünü değiştiren ya da farklı görevler (çoğul, aitlik, yüklem…) üstlenmesini sağlayan ünlü veya ünsüz harflerdir. Tek başlarına bir anlamı yoktur, sadece sözcüklerle kullanıldığında anlam kazanır.
Örnekler: at-tı, al-mış-sa, balık-çı-lık-tan, önem-se-meli-siniz, eksi-l-miş…
Ekler Nelerdir? Kaça Ayrılır?
1. İsim Çekim Ekleri:
Çoğul Eki (-ler)
Hâl (Durum) Ekleri
Belirtme Hal Eki (-ı)
Yönelme Hal Eki (-a)
Bulunma Hal Eki (-de)
Ayrılma Hal Eki (-den)
İyelik Eki (-m, -n, -, -miz, -niz, -leri)
Tamlayan (İlgi) Eki (-in, -im)
Ek Fiil Ekleri (-dır, -di, -miş, -se)
Eşitlik Ekleri (-ce)
2. Yapım Ekleri:
İsimden İsim Yapan Yapım Ekleri (-li, -siz, -lik, -ci, -cil, -sal…)
İsimden Fiil Yapan Yapım Ekleri (-la, -a, -al, -sa, -d -l…)
Fiilden İsim Yapan Yapım Ekleri ( -ti, -gi, -ici, -ek, -ım, -i, -gin…)
Fiilde Fiil Yapan Yapım Ekleri (-r, -t, -tır, -l, -n, -ş, -ala…)
1. İsim Çekim Ekleri:
İsim türündeki sözcüklere gelerek çoğul, aitlik, hal gibi görevlerde bulunur. İsim çekim ekleri şunlardır: – Çoğul Eki (-ler)- Hâl (Durum) Ekleri (-i, -e, -de, -den)- İyelik Eki (-m, -n, -, -miz, -niz, -leri)- Tamlayan (İlgi) Eki (-in, -im)- Ek Fiil Ekleri (-dır, -di, -miş, -se)
Çoğul Eki (-ler/lar):
İsimlerin birden fazla olduğunu bildiren eklerdir.
Örnekler: çocuklar, kalemler, ağaçlar, duygularım, misafirler…
Hal (Durum) Ekleri (-i, -e, -de, -den)
Belirtme Hal Eki
(-ı/-i/-u/-ü): Öznenin yaptığı işten etkilenen varlık veya kavramları belirtir. “Neyi, kimi, nereyi?” gibi sorularla bulunur.
Örnekler:
Çocuğu çağır, kalemleri getir, ağaçları budamış, duygularımı anlattım…
Yönelme Hal Eki (-a/-e):
Cümledeki yargının yerini belirten bu ek, nereye, kime, neye?” sorularıyla bulunur.
Örnekler:
Çocuğa, kalemlere, ağaçlara, duygularıma…
Bulunma Hal Eki (-de/-da/-te/-ta):
Cümlede yargının yerini veya zamanını. “Nerede, neyde, kimde, ne zaman?” sorularıyla bulunur.
Örnekler:
Olayda anlamadığım bazı kısımlar var.
Parkta biraz oturup sohbet ettik.
Şiirlerinde memleket özleminden bahsetmiş.
Hazırladığım evraklar sende kalsın.
Not: Bulunma hal ekleri bazen kendinden sonraki ismi niteleyebilir. Böylece isim türünden çıkıp sıfata dönüşür.
Örnek: Sözde sorularla beni oyalama.
Ayrılma Hal Eki (-den/-dan/-ten/-tan):
Cümledeki yargının yerini, zamanını veya nedenini belirtir.
Örnekler:
Kendimden bahsetmek istemiyorum.
Az önce fuardan geldim.
Sabahtan beri çalışıyorum.
Dolabın kapısından ses geliyor.
Not: Ayrılma hal eki bazen sıfatlar gibi kendinden sonraki ismi niteleyebilir.
Örnek: Sudan bahanelerle işi yokuşa sürüyorsun.
İyelik (Aitlik, Sahiplik) Ekleri (-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri):
İsim tamlamasında tamlanan (son sözcük) durumundaki isimlere gelerek bir varlık, kavram ya da olayın kime veya neye ait olduğunu belirten eklerdir. Kişiye göre değişime uğrar.
Örnekler:
benim elbisem, senin elbisen, onun elbisesi, bizim elbisemiz, sizin elbiseniz, onların elbiseleri
Not: Görüldüğü gibi iyelik ekini alan bir sözcük “benim, senin, onun, bizim, sizin, onların” zamirleriyle okunmaya uygundur ancak iyelik ekini aramak için tamlamanın olması şart değil, bazen tamlayan durumundaki ilk sözcük düşebilir.
Örnekler: telefonum, telefonun, telefonu, telefonumuz, telefonunuz, telefonları
İyelik Ekiyle İsmin Belirtme (-i) Hal Eki Arasındaki Fark:
İyelik eki, eklendiği ismin kime veya neye ait olduğunu belirtir. Mesela “Kalemi oldukça güzeldi.” ile “Kalemi dışarı attı.” örneklerine baktığınızda ilkinde kalemin kime ait olduğu (onun) belli ancak ikincisinde belli değil çünkü iyelik ekini almamış, belirtme hal (-i) ekini almıştır.
Örnekler:
Saati iki ay geçmeden bozuldu. (iyelik eki)
Saati yarın tamirciye götüreceğim. (belirtme hal eki)
Tamlayan (İlgi) Eki
Birden çok ismin aralarında ilgi kurarak tamlama haline gelmesini sağlar. Genel anlamdaki bir ismin hangisi olduğunu, yani belli olduğunu ortaya çıkaran eklerdir. İsim tamlamasında ilk sözcüğün aldığı -in veya -im ekleridir. Tamlamalar bu eki alırsa belirtili, almazsa belirtisizdir.
Örnekler:
ağacın dalı, köprünün ayakları, apartmanın bahçesi, öğretmenimizin kalem, benim kıyafetim, senin çantan, dayımın komşusunun oğlu
Ek Fiil Ekleri
Ek fiillerin iki görevinden biri isimlere gelerek onların yüklem olmasını ya da şart anlamı kazanmasını sağlar.
Ek Fiil Ekleri Şunlardır: -dır, -di, -miş, -se
Örnekler:
Babam son derece duygusal biridir.
Buradaki işimiz oldukça kolaydı.
Buralarda eskiden portakal ağaçları varmış.
Bunlar istenen evraklarsa işimiz kolay (dır).
Not: Yukarıdaki örneklerde her bir cümlenin sonunda ek fiil bulunmakta, son örnekte ayrıca cümlenin şart anlamı kazanmasını sağlayan “-se” eki bulunmakta.
2. Yapım Ekleri:
Yapım ekleri dörde ayrılır:
İsimden İsim Yapan Yapım Ekleri (-li, -siz, -lik, -ci, -cil, -sal…)
İsimden Fiil Yapan Yapım Ekleri (-la, -a, -al, -sa, -d -l…)
Fiilden İsim Yapan Yapım Ekleri ( -ti, -gi, -ici, -ek, -ım, -i, -gin…)
Fiilde Fiil Yapan Yapım Ekleri (-r, -t, -tır, -l, -n, -ş, -ala…)
İsimden İsim Yapan Yapım Ekleri (-li, -siz, -lik, -ci, -cil, -sal…):
– li Eki: Ankaralı, nişanlı, bisikletli, güçlü…
-siz Eki: renksiz, umutsuz, suçsuz, hedefsiz…
-lik Eki: işçilik, bardaklık, kalemlik, güzellik…
-ci Eki: baloncu, sütçü, kitapçı, simitçi…
-cil Eki: etçil, insancıl, bencil, evcil…
-sal Eki: işlemsel, anlamsal, bitkisel, evrensel…
İsimden Fiil Yapan Yapım Ekleri (-la, -a, -al, -sa, -da, -l…):
-la Eki: başla, kolla, suçla, ütüle…
-a Eki: türe, kana, yaşa, boşa…
-al Eki: düzel, azal, yönel, çoğal…
-sa Eki: susa, önemse, garipse…
-da Eki: şırılda, fokurda, ışılda, gürülde…
-l Eki: incel, kısal, eksil, doğrul…
Fiilden İsim Yapan Yapım Ekleri ( -ti, -gi, -ici, -ek, -ım, -i, -gin…):
-ti Eki: karartı, görüntü, uzantı, çarpıntı…
-gi Eki: askı, atkı, çizgi, sevgi…
-ici Eki: yakıcı, soğutucu, görücü, üzücü…
-ek Eki: durak, barınak, yatak, kaçak…
-ım Eki: giyim, alım, satım, tüketim…
-i Eki: batı, doğu, örtü, korku…
-gin Eki: yetişkin, dalgın, suskun, bitkin…
Fiilde Fiil Yapan Yapım Ekleri (-r, -t, -tır, -l, -n, -ş, -ala…):
-r Eki: kopar, duyur, gider, pişir…
-t Eki: uyut, boyat, okut, bitirt…
-tır Eki: koştur, baktır, sustur, yazdır…
-l Eki: atıl, üzül, sarıl, çözül…
-n Eki: sevin, yıkan, taran, boyan…
-ş Eki: görüş, tartış, anlaş, bakış…
-ala Eki: itele, kovala, eşele…
Not: Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi yapım ekleri sözcüğün anlamını değiştiren, onlardan yeni kelimeler türeten, bazen de sözcüğün türünü değiştiren (isimden fiile, fiilden isme) eklerdir. Çoğunlukla çekim eklerinden önce gelir.
C) Gövde
Bir sözcüğün yapım eki almış halidir. İsim ve fiil olmak üzere ikiye ayrılır.
1. İsim Gövdesi
İsimden isim veya fiilden isim yapan yapım ekleri sayesinde türemiş sözcüklerdir.
Örnekler: güzellik, baloncu, bencil, sevgi, durak, korku…
2. Fiil Gövdesi
İsimden fiil veya fiilden fiil yapan yapım ekleri sayesinde türemiş sözcüklerdir.
Örnekler: suçla, düzel, garipse, uyut, çözül, atış…
D) Sözcükte Yapı
Sözcükler yapısına göre basit, türemiş ve birleşik olmak üzere 3’e ayrılır:
1. Basit Yapılı Sözcükler
Herhangi bir yapım eki almamış ve tek sözcükten oluşmuştur. Çekim ekini alıp almaması onun yapısını değiştirmez.
Örnekler: Kalem (kök halinde), çocuk – lar (çekim eki), bahçe – miz – de (çekim ekleri), yer – ler – imiz – in (çekim ekleri)
Not: Dikkat edildiği gibi basit yapılı sözcükler kök halinde veya çekim ekiyle karşımıza gelmekte.
2. Türemiş Yapılı Sözcükler
Tek sözcükten oluşmuş ve en az bir yapım eki almış sözcüklerdir. Aldığı yapım eki sayesinde yeni bir anlam kazanmıştır.
Örnekler: Kalem – lik, yap – ı – sal, simit – çi – den, gör – gü, bil – gi – li, kol – la – mış, uyu – t, huy – suz, koş – tur – ma
Not: Bir sözcüğün çekim eki alıp almaması yapısını değiştirmez. Türemiş olması için yapım eki alması gerekir.
3. Birleşik Yapılı Sözcükler
İki sözcüğün birleşiminden meydana gelen kaynaşmış yapılardır. İsim + isim, isim + fiil veya fiil + fiil türünden sözcüklerin birleşiminden meydana gelir.
Örnekler: ilkbahar, sonbahar, kuşburnu, aşevi, yeryüzü, sütlaç, büyükbaba, cumartesi, kaybolmak, zannetmek, hapsolmak…
