Metin Türleri Konu Anlatımı

Metin Türleri

1) Hikâye (Öykü)

Yaşanmış ya da yaşanma ihtimali olan olaylı anlatır. (Gerçekçi)

Kahraman sayısı azdır.

Detaylı anlatım görülmez.

Farklı bölümlerden de oluşmadığı için kısa metinler halindedir.

Romandan daha kısadır.

Olay, mekân, şahıs ve zaman unsurlarından oluşur.

Olaylar belli bir zaman dilimi içinde yaşanır. Farklı bölümlerden oluşmaz.

1 veya 3. kişi ağzından anlatım kullanılır.

Serim, düğüm ve çözüm bölümlerinden oluşur.

Hikâye Örneği

"Gençlik yıllarının sırdaşıydı Hüseyin. Aslında arkadaştan da öte kardeştiler. Gurbette birbirlerine çok iyi destek çıkarlardı. Üniversite bitince memleketlerine döndüler. Serdar Mersin’e, Hüseyin de Tokat’a… Yaz tatilinin başında Mersin sahilinde bir akşam vakti yürüyüş yaparken karşılaştılar. Serdar burada ne yaptığını, neden kendisine haber vermediğini sordu. İşin özü şu ki Hüseyin Mersin’de iki senedir öğretmenlik yapıyormuş..."

2) Roman

Yaşanmış ya da yaşanma ihtimali olan olaylı anlatır.

Hikâyedeki gibi yer, zaman, olay ve kişi unsurları vardır.

Geniş zaman dilimini kapsaması, detaylı anlatımın olması ve kişi sayısının fazla olması hikâyeden ayrılan yönüdür. Bu nedenle hikâyeye göre daha uzundur.

1. (ben) ve 3. (o) kişi ağzıyla anlatım kullanılır.

Kahraman, gözlemci ve hakim bakış açılarından biri kullanılır.

Diğer olay yazılarında olduğu gibi serim, düğüm ve çözüm bölümlerinden oluşur.

3) Masal

Gerçekleşme ihtimali olmayan (hayali) olaylar ve doğaüstü güçlere sahip varlıklar yer alır.

Kahramanları genellikle prenses, prens, kraliçe, kral, peri, cin, dev ve insan özelliği kazanmış hayvanlardır.

Sonunda ders verdiği için (iyilerin kazanması, kötülerin cezalandırılması…) genellikle çocuklara hitap eder.

Olayın geçtiği yer ve zaman belirsizdir.

Başında, içinde veya sonunda tekerlemeler bulunur. (Evvel zaman içinde / Kalbur saman içinde…)

Olaylar “-miş”li geçmiş zaman içinde anlatılır. (Uzak diyarlardan bir prens gelmiş…)

İyilik, kötülük, çalışkanlık, doğruluk, dürüstlük, sevgi gibi evrensel temalar işlenir.

4) Fabl (Öykünce)

Okuyan veya dinleyenlere ders vermek amacıyla yazılmış metinlerdir.

Olayda geçen varlıklar genellikle hayvanlardır. Bunlar kişileştirme ve konuşturma yoluyla insan özelliği kazanmıştır.

Masallar gibi evrensel konular işlenir. Yani iyilik, doğruluk, dürüstlük, yardımlaşma, dayanışma, çalışkanlık gibi tüm insanlık tarafından kabul görmüş değerler üzerinde durulur.

5) Destan

Bir ulusun başından geçen önemli olayları (savaş, göç, kıtlık, salgın hastalık…) anlatan uzun soluklu metinlerdir. Bu nedenle tarihe ışık tutar ancak içinde geçen bazı kahramanlar doğaüstü güçlere sahip olduğu için tarihi belge sayılmaz.

En uzun yazı türüdür. (Mesela Manas Destanı yaklaşık 500.000 dizeden oluşmuştur.)

Oluştuğu dönemden belli bir zamana kadar sözlü olarak varlığını sürdürebilmiş, daha sonra kâğıda aktarılmış.

Belli bir ulusu ilgilendirdiği için ulusal (milli) özellikler içerir.

En eski yazı türleri içindedir. (Efsaneden sonra)

6) Efsane (Söylence)

Tarih öncesi dönemlerde bir olay veya durumun hayali ögelerle anlatılmasıdır.

Efsanede geçen kişiler doğaüstü güçlere sahiptir.

İlk söyleyeni belli olmayan kısa metinlerdir.

Olaylar gerçekçi değildir ancak öyle olduğuna inanılır.

En eski yazı türüdür.

Masallar gibi “-miş”li geçmiş zaman kullanılarak anlatılır.

Dönemin anlayışına göre kutsal olay veya kişiler yer alır.

Gizemli bir havası olduğu için okuyanı ya da dinleyeni kendine bağlar.

7) Günlük (Günce)

Düzenli, günü gününe ve tarihi de atılarak yazılan kısa metinlerdir.

Kişinin o anki duygu ve düşüncelerinden izler taşır.

Kişiye özel olduğu için samimi bir üslupla yazılır.

Günlükler başka tarihte değil, o gün yazılmalı.

Yazılanların çok önemli olması zorunluluğu yoktur.

Günlük Örneği

“Sanki birazdan işten gelecek ve mutfağa bırakmamız için elindeki torbaları bize verecekti babam ama yoktu. İş için birkaç aylığına İstanbul’a gitmişti. Aslında ailece oturup vakit harcadığımız gün sayısı çok azdır ama insan ailesinden uzaklaşınca hele bir de özleyince onu sürekli yanında görmek ister. Ben de şu an babama olan özlemimin arttığını hissediyorum…”

8) Anı (Hatıra)

Tanınmış birinin başından geçen veya şahit olduğu önemli bir olayı aradan belli bir zaman geçtikten sonra anlatmasıdır.

Önemli bir olayın aktarılmasında yardımcı olduğu için öğreticilik yönü vardır.

Tarihi bir olayı anlamamıza yardımcı olur, dönemin olayları ve anlayışına ışık tutar.

Gelecek kuşaklara önemli bir olayı anlatan anıyı yazarının tarafsız olması gerekir.

Yazılarında kuşkuya yer vermek istemeyen biri fotoğraf, belge veya mektuplardan yararlanabilir.

Herkesin yaşadığı önemli bir olayı vardır ancak edebi tür olması için toplumu ilgilendiren önemli bir olay olması gerekir.

Anı Yazısı Örneği

“İş başvurusu yaptığım bir şirkette müdürle görüştükten iki gün sonra işe başlayabileceğim haberini aldım. Hiç vakit kaybetmeden şirketin bulunduğu iş hanına gittim. Asansöre binip 6. kata bastım. Kapı kapanmadan içeri 5 kişi daha girdi. Biraz bekledikten sonra kapının kapanmasını beklerken biri daha geldi. İçeri adım atar atmaz sayının dolduğunu, sıkıntı olmaması için çıkıp diğer asansöre binebileceğini nazikçe söyledim. Kapı kapanmaya başladığında bana ters ters baktığını gördüm. Kata vardıktan sonra müdürün odasının koridorun sonunda olduğunu öğrendim ancak müdür odasında yoktu. Kapının önündeki baka oturup biraz bekledim. Birkaç dakika sonra uzaktan iki kişinin geldiğini gördüm. Biri müdürdü, diğeri ise asansöre almadığım patronmuş…”

9) Tiyatro

Yaşanmış veya yaşanabilir bir olayın seyirciler önünde sahnede canlandırılması amacıyla hazırlanmış metinlerdir.

Karşılıklı diyaloglar halinde oluşur.

Günlük konuşma diliyle yazılır. Yani Çukurova yöresinde geçen bir olayda insanlar oranın şivesiyle konuşur.

Tiyatronun önemli unsurları vardır: yazar, eser, seyirci ve oyun.

Sahnede canlandırılan tiyatro göze ve kulağa hitap ettiği için izleyenleri etkileme gücüne sahiptir.

B) Düşünce Yazıları

Deneme, Makale, Fıkra (Köşe Yazısı), Sohbet (Söyleşi), Eleştiri (Tenkit) ve Nutuk (Söylev).

1) Deneme

Konu sınırlaması olmadan herhangi bir konuda kişisel görüşlerin aktarıldığı düşünce yazılarıdır.

Amaç bilgi vermek, düşüncenin doğruluğunu kanıtlamak veya ikna etmek değil; okura farklı görüşleri sunarak onların düşünme ve yorumlama sürecine girmesini sağlamaktır.

Yazar düşüncelerini samimi bir üslupla aktarır. Kendisi herhangi bir alanda en doğrusunu bilen değildir. Farklı kişilerin de görüşlerine yer verebilir. Kararı okuyucuya bırakır.

Kendi kendiyle sohbet havası (“ben” dili) hakimdir. Yani yazar “bence, bana göre, benim için…” gibi ifadeler kullanır.

Kişisel (öznel) bir anlatım kullanıldığı için düşüncenin kanıtlanma zorunluluğu yoktur. Bu sayede yazar, düşüncelerini öne sürerken rahattır.

Sade, açık, duru ve doğal bir anlatımı vardır.

Deneme Yazısı Örneği

“Bir insan için çocukluk yılları bitmeyen en büyük hazinedir. Çünkü büyüyünce dönüp dolaşıp o hatıralara yolu düşer. İstediği her an her biri bir mücevher değerinde olan hatıralara dalar. Kendine gelip mutlu olduğunda tekrar yaşadığı zamana döner. Çocukluk yıllarında yaşanılan olayların bu denli önemli olması, bence en saf ve masum yılları kapsamasından kaynaklanıyor…”

2) Makale

Bir yazarın alanında uzman olduğu bir konuda (bilim, sanat, teknik, edebiyat…) nesnel ifadelerle yazdığı yazılardır.

Kapsamlı bir çalışmanın ürünüdür.

Amaç bilgi aktarmak ve bazı yollarla (tanımlama, tanık gösterme…) düşüncelerin doğruluğunu kanıtlamaktır. Yazar bu nedenle tarafsız ve nesnel olmak zorundadır.

Yalın, açık ve resmi (ciddi) bir dil kullanılır.

Bilimsel terimlerin olması, yalın ve süssüz bir dilin kullanılması makalenin akıcı okunmasını engeller.

Gazete veya dergilerde yayımlanır. Ayrıca kitap haline getirilebilir veya dijital ortamda da (internet) sunulabilir.

Makale Örneği

“İnsanı diğer canlılardan farklı kılan en önemli özelliği dilidir. Dil insanda sonradan kazanılan değil, doğuştan gelen bir yetenektir. Ancak genetik olarak kazanılan bu yetenek sosyal etkileşim sayesinde gelişir…”

3) Fıkra (Köşe Yazısı)

Ülkeyi veya dünyayı ilgilendiren güncel bir olayın kişisel görüşlerle anlatılmasıdır.

Güncellik ön planda olduğu için önemini yitiren bir olay hakkında yazılmış köşe yazıları pek ilgi görmez.

Okurla sohbet havası içinde yazılır.

Kanıtlama amacı yoktur.

Kişisel görüşler samimi ve eleştirel üslupla öne sürülür.

Kısa ve anlaşılır cümleler kullanılır.

Düşündürücü ve esprili sözlere yer verilir.

Özellikle gazetelerde yayımlanır.

Fıkra (Köşe Yazısı) Örneği

“Türkiye’de her yıl yaklaşık binlerce evcil hayvan, sahipleri tarafından sokağa atılıyor. Ev ortamına alışan bu hayvanlar sokakta kendi başlarına kaldıklarında besin bulma ve barınma gibi sorunlarla yüzleşiyor. Eğer bir hayvan sahiplenilecekse ona ömür boyu bakılmalı…”

4) Sohbet (Söyleşi)

Denemeler gibi konu sınırlaması olmadan herhangi bir konuda kişisel görüşlerin aktarıldığı düşünce yazılarıdır.

Sohbette amaç bir bilgiyi aktarmak, öne sürülen görüşleri ispatlamak ya da okuru mutlak doğruya yönlendirmekten ziyade okura alternatif görüşleri sunmak, onun yorumlama sürecine girmesini sağlamaktır.

Kanıtlama amacı yoktur. Bu nedenle yazar görüşlerini kaleme alırken rahattır.

Öne sürülen görüşler samimi bir üslupla ve sohbet havası içinde verilir.

Karşısında biri varmış gibi anlatması (sence, sizce, size göre…) denemeden ayrılan en önemli özelliğidir.

Sohbet (Söyleşi) Örneği

“Uzatılmış betimlemeleri laf cambazlığı olarak görenler var. Güya yazar betimlemelere sıkça başvurursa okuyucu sıkılırmış. Çok yanlış değerlendirmedir. Betimlemeler roman için olmazsa olmaz anlatım tekniklerindendir. Bu sayede kişi ve mekân gerçeklik kazanır, okuyucunun kafasında yer edinir, zihninde daha kolay somutlaşır. Belki birkaç kelime fazla okunacaksın ama sanattan tat almak istiyorsan biraz çaba göstermelisin…”

5) Eleştiri (Tenkit)

Eserin hak ettiği değere ulaşmasını sağlayan olumlu veya olumsuz yazılardır.

Amaç, eserin gerçek değere ulaşmasını sağlamak, sanatçıya yol göstermek ve sanatseverleri aydınlatmaktır.

Eleştiri yazıları sanat eseri ve sanatçının üslubu üzerinde yapılmalı. Sanatçının kişiliği veya özel hayatından bağımsız olmalı. Ayrıca sanatçının kendini geliştirmesi için fırsat olmalı. Ancak bu sayede yapılan eleştiriler yapıcı olur.

Eleştirmenler değerlendirmelerini yaparken kişisel görüşlerinden uzak durmalı.

Eleştiride bulunacak kişinin o alanda uzman olması gerekir.

Eleştiri Örneği

“Romanda çocukluktan beri arkadaş olan iki kişinin zamanla birbirlerinden nasıl uzaklaştığı anlatılıyor. Yazar bunu anlatırken geçmişe dönerek bu eski arkadaşların aralarında geçen acı ve tatlı anılarından kesitler sunuyor. Oldukça duygusal bir konusu olan bu roman baştan sona kadar sizi kendine bağlamayı başarabiliyor…”

6) Nutuk (Söylev)

Bir toplumu coşturmak, onları harekete geçirmek amacıyla yapılan konuşmadır.

Bir düşünce hakkında açıklık getirilir.

Dinleyenleri ikna etmek, belli bir amaca yönlendirmek için de yapılabilir.

Dinleyenlerin dikkatini çekmek, konunu önemini vurgulamak için nutkun ilk bölümü çok önemlidir.

Metnin içeriği kadar konuşmanın vurgu ve tonlamaları, jest ve mimikler de önemlidir.

C) Bildirme Yazıları

Biyografi (Yaşam Öyküsü), Otobiyografi (Öz Yaşam Öyküsü), Gezi Yazısı (Seyahatname), Haber Yazısı, Röportaj, Mektup, Tutanak ve Dilekçe.

1) Biyografi (Yaşam Öyküsü)

Herhangi bir alanda (edebiyat, bilim, sanat, spor…) tanınmış birinin yaşamını, eserleri ve görüşlerini anlatan eserlerdir.

Biyografide kişinin doğumu, çalışmaları, yapıtları, kişiliği gibi merak edilen yönlerine değinilir.

Kişinin yaşamı belli bir zaman çizelgesi içinde anlatılır. (doğumu, çocukluğu, gençliği…)

Anlatılan kişi hakkında merak edilen tüm yönlerinin aydınlatılması amaçlanır.

Tamamlanmış bir biyografi; sanat edebiyat, tarih gibi alanlarda kaynak olarak kullanılabilir.

Makale ve eleştiride olduğu gibi öncesinde kapsamlı bir araştırma yapmak gerekir.

Yalın, açık, anlaşılır bir üslupla yazılır.

Biyografi Örneği

“…İlkokulu memleketinden uzakta babasının görev yaptığı bir köy okulunda okudu. Kitap okumayı, konuşmayı ve çalışmayı seven başarılı bir öğrenciydi. Babasının Rize’ye tayini çıktığı için ilk ve ortaokulu orada tamamladı. Lise sınavlarında iyi bir puan aldıktan sonra ailesiyle Mersin’e taşındı. Buradaki Anadolu lisesini bitirip Türkçe öğretmenliği, ardından yüksek lisans eğitimini tamamladıktan sonra üniversitede öğretim görevlisi oldu. Şu an iki romanı ve birçok dergide yayımlanmış öyküsü bulunmakta…”

2) Otobiyografi (Öz Yaşam Öyküsü)

Birinin kendi yaşamı, yapıtları ve çalışmalarını anlattığı metin türleridir. Bu nedenle birinci kişi ağzıyla anlatım (ben) kullanılır.

Kendisinin dışında aile ve yakınlarından da bahsedebilir.

Geniş bir zaman dilimini (kronolojik sıralama) kapsaması anı türüyle arasındaki belirgin farktır.

Yazar inandırıcı olmak için fotoğraf ve belgelerden yararlanabilir ancak ne kadar uğraşsa da kendini anlattığı için öznellikten kurtulamaz.

3) Gezi Yazısı (Seyahatname)

Gezilip görülen yerlerin okuyucuya aktarılması amacıyla yazılmış metinlerdir.

Gezilen yerler tarih, kültür, coğrafya, sanat gibi birçok yönden tanıtılır.

Gözleme dayalı metinler içerir.

Betimleme, açıklama ve kişisel görüşlere yer verilir.

Okuyucuda gerçekçilik hissi uyandırmalı, ilgi çekici anlatıma sahip olmalı.

Gezi Yazısı Örneği

“Batısı turizm, doğusu sanayi ve kuzeyi tarım açısından cazip hale gelebilirdi Mersin. Hatta turizm kenti Antalya, sanayi kenti Adana’ya göre daha güçlü atılımlar yapabilirdi ama yeteri kadar altyapının olmaması ve Türkiye’de turizm ve sanayi alanında iddialı olan bu iki kentin arasında kalması Mersin’in şanssızlığı olmuş…”

4) Haber Yazısı

Bir toplumu ilgilendiren önemli olayların okurlara güncel olarak duyuran metinlerdir.

Haber metinleri kanıtlar adayalı, gerçekçi ve tutarlı olmalı.

İnandırıcılığını yitirmiş bir haber metni toplum tarafından itibar görmez.

Haberle uğraşan kişilerin kişisel görüşlerini katmaması (nesnel olması) gerekir.

Gazete ve internet sitelerinde yayımlanır.

Okurların ilgisini çekmeli, onda okuma isteği uyandırmalı.

Aynı olay farklı yönlerden, en doğru biçimde, hızlı ve tarafsız olarak aktarılmalı.

5) Röportaj

Toplumu ilgilendiren bir konuda (sanat, edebiyat, kültür…) gerçeğin ortaya çıkarılması amacıyla hazırlanmış yazılardır.

Karşılıklı soru cevap şeklinde gerçekleşen metinlerden oluşur.

Yazılı veya görsel evraklarla desteklenebilir.

Makale gibi bilgi vermeyi amaçlasa da yazarının kişisel görüşlerinden izler görülür.

Betimleme, öyküleme, açıklama ve tartışma gibi anlatım biçimlerinden yararlanılır.

Edebiyat, sanat, bilim gibi alanlarda yapılan röportajlar gelecekte tarihe ışık tutabilir. Bu nedenle gerçekçi ve tutarlı olmalıdır.

6) Mektup

Duygu ve düşüncelerin başkasına iletilmesi amacıyla belli kurallar dahilinde yazılmış haberleşme aracıdır.

Hitap sözcükleriyle başlar, konu sınırlaması yoktur ancak hal hatır sorma ve kendi durumunu anlatma gibi işlevi de vardır.

Yüz yüze iletişime göre duyguları aktarmak daha kolaydır.

7) Tutanak

Bir olayın belgelendirilmesi amacıyla yazıldığı metinlerdir.

Anlatılmak istenenler sade ve kısa ifadelerle, açık ve anlaşılır bir üslupla yazılır.

Resmi bir evrak olarak kabul edilebilir.

Olayın zamanı, yeri, ilerleyişi, sonucu ve kişiler detaylı olarak anlatılır. Taraf olan kişiler imzalar.

Farklı alanlarda (okul, sınav, trafik…) kullanılabilir.

8) Dilekçe

Bir kişi ya da kuruma karşı isteğin en kısa ve sade biçimde dile getirilmesidir.

İstekte bulunulan kurumun adı, sayfanın üstünde başlık olarak yazılır.

Dilekçeyi yazan kişi, sayfanın sağ alt köşesine adı soyadı bilgisini yazıp imzasını atmalı.

Sol alt köşeye adres bilgisi yazılır.

Resmi (ciddi) bir üslupla yazılır.

Üst makama yazılan dilekçe “arz ederim.”, alt makama yazılan dilekçeler “rica ederim.” ifadesiyle sonlanır.

Şiir Türleri

Lirik Şiir, Didaktik (Öğretici) Şiir, Epik (Destansı) Şiir, Pastoral (Doğa) Şiiri ve Satirik Şiir (Yergi Şiiri).

1) Lirik Şiir

Aşk, ayrılık, özlem, yalnızlık, hüzün veya sevinç gibi temaları işleyen şiir türüdür.

İnsanı derinden etkileyen, coşkulu ve heyecanlı bir anlatıma sahiptir.

2) Didaktik (Öğretici) Şiir

Eğitme, öğretme ya da öğüt verme anlamı görülür. Bu nedenle duygudan ve sanatsal estetikten uzaktır.

Bir düşünceyi aşılamak ya da bir konuda bilgi vermek amacıyla yazılır.

3) Epik (Destansı) Şiir

Yiğitlik, kahramanlık, savaş, vatan sevgisi gibi konuları işleyen şiir türüdür.

Tarihi olayları işler, okuyucu veya dinleyenleri coşturmak amacıyla yazılır.

4) Pastoral (Doğa) Şiir

Dağ, köy, kır, yayla gibi doğal ortamların güzelliğini ve yaşanılası bir yer olduğunu anlatmak amacıyla yazılmış şiirlerdir.

Bu tür şiirlerde yayla, dağ, köy, çoban, koyun, çiçek… gibi sözcükler kullanılır.

Açık ve anlaşılır bir dille yazılır.

5) Satirik Şiir (Yergi Şiiri)

Toplumun aksayan yönünü ya da insanın tutarsızlığı eleştirel ve iğneleyici dille ifade eden şiir türüdür.

Eleştirel bir dil kullanılır.

Sıkça Sorulan Sorular